Tabu. Jaargang 3

[p. 43]

Over predikaatsnomina en relatieve zinnen met ingesloten antecedent

Zoals bekend komen in het Nederlands zinnen voor waarin het (dit, dat) als onderwerp een meervoudige persoonsvorm ‘bij zich heeft’:

(1)	het zijn kooplieden
	het zijn Jan en Piet
	het waren mijn bretels

In zulke zinnen congrueert de persoonsvorm niet met het onderwerp, zoals gewoonlijk, maar met het (klassificerende, kwalificerende of identificerende) predikaatsnomen. De werkwoorden die in dit soort zinnen deze uitzondering op de congruentieregel vertonen zijn de zgn. koppelwerkwoorden, anders gezegd: met dit kenmerk kan men een groep werkwoorden afzonderen die samenvalt met de vanouds bekende klasse van de koppelwerkwoorden. In zijn artikel ‘Het naamwoordelijk gezegde’ (L.T. 1965) noemt Van den Toorn het voorkomen van dat met een persoonsvorm in het meervoud dan ook een typische faculteit van de koppelwerkwoorden. Als enige uitzondering in het befaamde rijtje van negen vermeldt hij voorkomen. Inderdaad is een zin als

(2)	* het komen me kooplieden voor

ongrammaticaal. Van den Toorn adstrueert zijn uitspraak, afgezien van zijn, met de volgende voorbeelden:

(3)	dat blijken de soldaten
	dat worden goede resultaten
	dit dunken me Duitsers

Ze zouden wat de overige koppelwerkwoorden betreft kunnen worden aangevuld met:

(4)	a.	het lijken me heel aardige mensen
	b.	het schijnen hele rare lui (?)
	c.	in deze grammatica heten het copulae
	d.	het blijven raadsels

Met schijnen heb ik geen overtuigend voorbeeld (zonder toevoeging van te zijn, waarover straks) kunnen vinden. Het voorbeeld in (4) van heten, dat voor mijn gevoel grammaticaal is, laat zien dat heten ook in de betekenis ‘genoemd worden, de naam dragen’ tot de koppelwerkwoorden gerekend zou moeten worden en niet alleen in de betekenis ‘doorgaan voor’ zoals in:

(5)	hij heet een goede leerling
	heten dat bij jou oliebollen? (het lijken wel...)

Dit is dan in overeenstemming met de behandeling bij Den Hertog (Nederl. Sprkk., 1e stuk², 121), waar zowel heten = ‘van naam zijn’ als heten = ‘in naam zijn’ als koppelwerkwoord wordt aangemerkt, resp. in Hij heet Van den Berg en Hij heet een eerlijk man. Daarentegen rekenen Klooster, Verkuyl en Luif (inleiding tot de syntaxis, 50), die alleen zijn, worden en blijven als koppelwerkwoorden beschouwen, een zinsdeel als Van den Berg tot de specificerende complementen¹).

In zijn eerder genoemde artikel wijst Van den Toorn er ook op dat modale hulpwerkwoorden dezelfde faculteit als koppelwerkwoorden verkrijgen (nl. in een meervoudige persoonsvorm bij dat (dit, het) als onderwerp) als er in het gezegde de infinitief van een koppelwerkwoord (en uiteraard een meervoudig

1 vgl. ook P.R. Boone, Studies op het gebied van het hedendaagse Nederlands, 163. W.G. Klooster noemt werkwoorden als wegen, kosten ‘semicopula's’ (Studia Neerl. 5, 62 e.v.)

[p. 44]

predikaatsnomen) staat:

(6)	dat kunnen wel spionnen zijn
	dat hoeven nog geen misdadigers te worden
	het mogen domme leerlingen blijken, toch...
	dit mogen iemand povere resultaten voorkomen,...

Uit het laatste voorbeeld blijkt dat in dit geval ook voorkomen meedoet.

Hier valt bij op te merken dat het niet alleen de bekende modale hulpwerkwoorden zoals kunnen, moeten en mogen zijn die de congruentie met het predikaatsnomen voor hun rekening kunnen nemen.

Vergelijk namelijk:

(7)	het behoren dan toch wel overtuigende argumenten te zijn
	het beginnen al hele meiden te worden
	het dreigen enorme tegenvallers te worden
	het beloven fijne feestdagen te worden
	dat gaan vast dure huisjes worden

In zinnen als die van (6) kan uiteraard ook een combinatie van hulpwerkwoorden optreden:

(8)	het zouden goedkope huizen moeten kunnen worden

Er zijn nóg een aantal van die werkwoorden als in (6) en (7), en wel de laatste zes uit het rijtje van koppelwerkwoorden: blijken, lijken, schijnen, heten, dunken en voorkomen:

(9)het bleken kooplieden te zijn	het lijken me heel aardige mensen te zijn
	het schijnen vreemde snoeshanen te wezen
	dit heten hele goeie schoenen te zijn
	het dunken me vrij goede resultaten te zijn
	het komen me voor goeie leerlingen te zijn (?)

In dit geval heeft heten uitsluitend de betekenis ‘doorgaan voor’; ongrammaticaal is namelijk:

(10)	*Hij heet Van den Berg te zijn

als hierin heten ‘de naam dragen’ betekent. Overigens lijkt er wat heten betreft, ook in verband met de tweede zin van (5), nog wel het een en ander uit te zoeken te zijn.

Het is gebruikelijk de werkwoorden blijken - voorkomen in zinnen als (9) hulpwerkwoorden van modaliteit te noemen, evenals in de volgende¹⁾:

(11)	Hij bleek in de tuin te liggen
	Je lijkt je er over op te winden
	hij schijnt moeilijkheden te hebben
	hij heet te studeren
	hij dunkt me te liegen
	deze minister komt me voor er nog al wat kapsones op na te houden

In de transformationele grammatica worden zinnen waarin blijken - voorkomen als koppelwerkwoorden optreden door middel van een deletie-transformatie afgeleid van zinnen als (9) en die koppelwerkwoorden dus feitelijk beschouwd als hulpwerkwoorden²⁾, zodat dan alleen zijn, worden en blijven als ‘echte’ koppelwerkwoorden overblijven.

1) Den Hertog t.a.p. 24; Rijpma-Schuringa-Van Bakel, Nederl. Sprkk. 22, 205.

2) Kraak/Klooster, Syntaxis 129; Klooster, Verkuyl en Luif, t.a.p. 49. Voor de afleiding van de zinnen in (11), uit een samengestelde zin, bv. (_Zhet (_Z1 hij lag in de tuin)_Z1bleek)_Z, etc., waaruit door een transformatie het onderwerp van de ingebedde zin Z¹ overgebracht moet worden naar de plaats van het subject in Z, zie o.a. Jacobs and Rosenbaum, English transformational grammar, 184-190.

[p. 45]

Er bestaat een frappante overeenkomst tussen zinnen van het type het zijn kooplieden en de zinnen met vinden en noemen + object + ‘bepaling van gesteldheid’, die er op zou kunnen wijzen dat het predikaatsnomen en de, althans één bepaald soort bep. van gest. verwante zinsdelen zijn. Vgl.:

(12)		dit zijn	Vestdijks beste romans
	ik vind	dit	Vestdijks beste romans
		dit zijn	Vestdijks beste romans
		dit noemt G.	Vestdijks beste romans

Op die verwantschap wijst ook J. de Rooij in zijn artikel ‘Onzijdige voornaamwoorden en het naamwoordelijk gezegde’ (Nw Tg 63, 183). Zinnen als van (12) kunnen ook de passieftransformatie ondergaan:

(13)	Dit worden over het algemeen z'n beste romans gevonden/genoemd. (maar het zouden beter z'n slechtste kunnen heten)

Zoals men ziet is het nu het hulpwerkwoord van de lijdende vorm worden (of als de zin in het perfectum staat het hulpww. van tijd zijn) dat met het predikaatsnomen congrueert. De aan (13) tussen haakjes toegevoegde zin zou natuurlijk ook kunnen luiden:

(14)	maar het zouden beter z'n slechtste genoemd kunnen worden

In zinnen van het type het zijn kooplieden kan de plaats van het, behalve door dit en dat, ook worden ingenomen door een relatieve zin met ingesloten antecedent:

(15)	wat daar beweerd werd waren allemaal leugens

Zo'n relatieve zin met wie, dat op personen betrekking heeft, heeft als getalskenmerk enkelvoud of meervoud, blijkens de persoonsvorm van de bijzin waarin wie onderwerp is:

(16)	wie dat wil moet het zelf betalen
	wie dat willen moeten het zelf betalen

Het gezegde van de hoofdzin kan uiteraard ook naamwoordelijk zijn, van het type waar we het over hebben:

(17)	wie zoiets beweert is een leugenaar
	wie zoiets beweren zijn leugenaars

Dat het niettemin het predikaatsnomen en niet het onderwerp (de onderwerpszin) is dat met de persoonsvorm van zijn congrueert zou men kunnen opmaken uit:

(18)	wie zoiets beweren dat zijn leugenaars
	*wie zoiets beweren die zijn leugenaars

m.a.w. het achter de wie-zin optredende ‘steunpronomen’ is dat en niet die. Vgl.:

(19)	*Jan en Piet die zijn leugenaars
	Jan en Piet dat zijn leugenaars

Er zit aan deze kwestie echter nog wel iets meer vast, getuige:

(20)	Jan en Piet die zijn arts
	*Jan en Piet dat zijn arts
	Wie zoiets beweren die zijn arts (daar kun je van op aan)
	*Wie zoiets beweren dat zijn arts

Ik ga daar niet verder op in.

[p. 46]

In tegenstelling tot de relatieve wie-zin heeft de relatieve wat-zin uitsluitend het getalskenmerk enkelvoud¹⁾:

(21)	wat daar ligt (is van mij)
	*wat daar liggen (zijn van mij)

dit ondanks het feit dat zo'n wat-zin wel naar iets meervoudigs, d.i. iets dat uit twee of meer dingen bestaat, kan verwijzen:

(22)	wat we meestal koppelwerkwoorden noemen heten ook wel copulae.

Uit zin (22) blijkt ook nog eens weer dat heten in de betekenis ‘de naam dragen’ (zonder toevoegbaarheid van te zijn) zich als een ‘echt’ koppelwerkwoord gedraagt²⁾. Dat doet het ook in (23), die bovendien laat zien dat heten ook in zo'n relatieve wat-zin kan optreden, hetgeen in overeenstenuning is met (4c):

(23)	Wat elders blauwbessen heten heten bij ons bosbessen

Uit de voorafgaande uiteenzetting volgt dat er syntactisch niets bijzonders aan de hand is met de volgende zin uit de dissertatie van S.G. Nooteboom, Production and perception of vowel duration. A study of durational properties of vowels in Dutch (1972), p. 165:

(24)	Wat we gewoonlijk vocaalduren noemen zouden beter duren van
	syllabekernen genoemd kunnen worden.

Deze zin, die de aanleiding vormde tot deze bijdrage in TABU, is geheel in overeenstemming met de besproken Nederlandse constructies.

A. Sassen

1) Zo is ook het vragend voornaamwoord wie enkelvoud of meervoud (wie heeft dat gezegd? - wie hebben dat gezegd?), vrag. wat alleen enkelvoud: *wat kruipen daar? Of kan in bepaalde gevallen wat ook pluralis zijn? Vgl. Kijk daar liggen mijn sokophouders - Wát liggen daar zeg je? Het is overigens opmerkelijk dat vrijwel geen enkele Nederlandse grammatica zich over het getal van wie en wat uitspreekt.

2) In een ander opzicht wijkt het van zijn, worden en blijven af: het predikaatsnomen dáárbij kan vervangen worden door het, dit, dat (hij is, wordt, blijft het) t.o. *Van den Berg, dat heet hij zijn hele leven al. Het vervangende woord bij dit heten is zo. Vgl. de ‘semi-copulae’ op dit punt:

Jan weegt 80 kilo - dat/zoveel weeg ik ook

Dat boek kost f. 5,-- - dat/zoveel kost dit ook