Tabu. Jaargang 2

[p. 51]

Argument voor de transformationele oorsprong van uitbreidende relatieve zinnen

In ‘Aspects’ ^(a) treffen we op blz. 107 o.a. de volgende regel aan:

(1)	NK → (Det) N (Z)

Deze regel voorspelt o.a. de reeksen:

(2)	a	Det^N^Z
	b	N^Z

die in de oppervlaktestruktuur als ‘relative clauses’ te voorschijn komen:

(vgl. b.v. (3)	a	....de jongen z(de jongen is aardig)z....
	b	..........Jan z(Jan is aardig)z...........

die na verdere behandeling nun oppervlakterepresentatie vinden in de jongen, die aardig is en Jan, die aardig is).

Maar de opvattingen binnen de linguïstiek veranderen snel; de boven geschetste opvatting geeft de stand van zaken in 1965 weer, maar al in 1967 wordt in MIT-rules ^(b) een transformatie gegeven (Appositive Clause Swooping) waarmee uitbreidende bijvoeglijke bijzinnen gederiveerd worden van konjunktie.

Ik wil een argument geven om de juistheid van de opvatting binnen MIT-rules aannemelijk te maken en daarbij de onjuistheid van de formulering van ‘Appositive Clause Swooping’ aangeven. Daarna wil ik enige mogelijke tegenvoorbeelden geven.

Het is een algemeen bekend feit dat bij konjunktie de leden van de konjunktie t.o.v. elkaar van plaats verwisseld kunnen worden (deze leden worden in de loop van dit stukje konjunkten genoemd):

(4)	Ajax heeft de Europacup gewonnen en Vitesse is gedegradeerd
(5)	Vitesse is gedegradeerd en Ajax heeft de Europacup gewonnen

(een uitzondering is specificerende konjunktie ^(c) vgl.:

(5)	a	Jan doet Nederlands en wel taalkunde
	b	*Jan doet taalkunde en wel Nederlands)

Bezien we de volgende zinnen:

-6	Jan, die van honden houdt, heeft een boek van mij geleend
(7)	Jan houdt van honden en Jan heeft een boek van mij geleend
(8)	Jan heeft een boek van mij geleend en Jan houdt van honden
(9)	Jan, die een boek van mij geleend heeft, houdt van honden

dan zouden we de volgende stelling kunnen formuleren: als (6) z'n oor-

(a) Aspects of the Theory of Syntax - N. Chomsky; Cambridge, Mass. 1965

(b) MIT-rules 1967 (fotokopie op het instituut aanwezig)

(c) Syntaxis - A. Kraak en W.G. Klooster; Culemborg 1968/blz. 258-260

[p. 52]

sprong vindt in (7) de konjunkten to.v. elkaar van plaats verwisseld worden zodanig dat (8) ontstaat, dan kan de transformatie die (7) omzet in (6) (8) transformeren tot (9).

We kunnen nu deze stelling omzetten in een algemenere voorwaarde: als konjunktie inderdaad de dieptestruktuuroorsprong van appositieve relative ziinnen is, dan mogen (6) en (9) niet van betekenis verschillen. Er is een te konstateren verschil tussen (6) en (9), maar dat wordt naar mijn mening veroorzaakt door de presentatie van de informatie (in (6) ligt het zwaartepunt van de informatie bij Jan heeft een boek van mij geleend in (9) bij Jan houdt van honden) en niet door de betekenis: (6) en (9) hebben dezelfde betekenis.

Naast specificerende is er nog een geval van konjunktie waarbij de konjunkten niet t.o.v. elkaar van plaats verwisseld kunnen worden: konsekutieve konjunktie (en daarna/vervolgens/toen).

(10)	a	mijn broer kwam om half tien thuis en ging direkt naar bed
	b	*mijn broer ging direkt naar bed en kwam om half tien thuis
(11)	a	de druppel viel op de kachel en verdampte
	b	*de druppel verdampte en viel op de kachel
(12)	a	Netzer legde de bal voorzichtig neer en schoot hem keihard op doel
	b	*Netzer schoot de bal keihard op doel en legde hem voorzichtig neer

De b-zinnen van (13) (14) en (15) zijn ongrammatikaal:

(13)	a	mijn broer, die om half tien thuis kwam, ging direkt naar bed
	b	*mijn broer, die direkt naar bed ging, kwam om half tien thuis
(14)	a	de druppel, die op de kachel viel, verdampte
	b	*de druppel die verdampte, viel op de kachel
(15)	a	Netzer, die de bal voorzichtig neerlegde, schoot hem keihard op doel
	b	*Netzer, die de bal keihard op doel schoot, legde hem voorzichtig neer

en mogen dus niet gegenereerd worden.

De ongrammatikaliteit van al deze b-zinnen berust op hetzelfde verschijnsel: gebeurtenissen die logisch en temporeel op elkaar volgen, worden t.o.v. elkaar omgewisseld.

Stel we hebben de grammatika's G₁, die appositieve relatieve zinnen transformationeel afleidt van konjunkte strukturen, en G₂, die deze zinnen genereert d.m.v. een regel van type (1); G₁ en G₂ zijn verder zo goed als identiek. G₁ en G₂ zullen allebei over kondities (k) beschikken om te voorkomen dat de b-zinnen van (10) (11) en (12) gegenereerd worden,

[p. 53]

een konditie die er zorg voor draagt dat bij konsekutieve konjunktie de konjunkten logisch juist op elkaar volgen.

G₁, die (13a) transformationeel uit (10a) afleidt zal op grond van (k) niet slechts verhinderen dat (10b) wordt gegenereerd, maar zal ook voorkomen dat (13b) gerealiseerd wordt, en verklaart met één konditie (k) met elkaar verband houdende verschijnselen (de ongrammatikaliteit van zowel (10, 11, 12)b als die van (13, 14, 15)b.

G₂ is hiertoe niet in staat, zal naast (k) extra-kondities (k') moeten bezitten om (13, 14, 15)b van realisering uit te sluiten en zal de ongrammatikaliteit van de verschillende b-zinnen niet met elkaar in verband kunnen brengen. k en k' kunnen niet aan elkaar gerelateerd worden.

G₁ heeft minder kondities nodig en bereikt dus grotere generalisaties dan G₂ die van ad hoc kondities gebruik moet maken; G₁ is dan een meer adequate grammatika dan G₂, waarmee een argument verschaft is vóór transformationele oorsprong van uitbreidende relatieve zinnen.

‘Appositive Clause; Swooping’ is zo geformuleerd, dat indien zich in de zinnen rechts en links van het konjunktiemorfeem identieke NK's bevinden, de zin rechts de bijzin wordt binnen de zin links van het konjunktiemorfeem. Maar dit zou betekenen dat (10a) getransformeerd zou worden tot (13b) etc., hetgeen me nogal vreemd lijkt: de relatie tussen de zinnen (10-11-12) en (13-14-15) suggereert juist de relativisatie in de andere richting: de zin links van het konjunktiemorfeem mag worden ingeted achter de identieke NK in de zin rechts van en, waarmee konfiguratie (2) ontstaat. Juffrouw Wiersema heeft de volgende zin als mogelijk tegenvoorbeeld gegeven:

(16)	Jan trapte tegen de emmer, die daarna omviel

Deze zin kan niet zijn afgeleid van (17), wel van (18)

(17)	de emmer viel daarna om en Jan trapte tegen de emmer
(18)	Jan trapte tegen de emmer en die viel daarop om

en zou daarmee een tegenvoorbeeld zijn tegen relativisatie van links naar rechts. Vergelijk verder een voorbeeld als:

(19)	a	ik knikte naar Jan, die mij teruggroette
	b	*Jan groette mij terug en ik knikte naar Jan

Over deze tegenvoorbeelden is een hele reeks opmerkingen te maken, hetgeen ik in een volgend nummer van TABU graag wil doen.

Ad Molenaar