Tabu. Jaargang 2

[p. 15]

Paard op aars zonder tanden?

Als Ferguut op zijn avontuurlijke tocht weer eens een ridder uit het zadel geveld en tot zandruiter vernederd heeft, spreekt hij hem o.a. met de volgende woorden toe:

Wert op, her ridder uten sande!
Hadde u perd gehadt tande,
Het hadde u leelicheit gedaen.

In zijn uitgave van de Ferguut (Klassieken uit de Nederl. letterk., 1962), tekent A.C. Bouman bij perd in vs 2370 aan: ‘hiervoor zal men ers moeten lezen.’ Zonder verdere annotatie verwijst hij naar zijn inleiding, waar te lezen staat dat de geciteerde passage één van de gevallen is waarin de Nederlandse bewerker van de oudfranse Fergus in navolging van zijn voorbeeld onzin schrijft.

‘Het hs A heeft: Se vostres chevals eust dens, een verknoeiing van de tekst in P: Se vos derieres eust dens, ontstaan doordat derieres gelezen werd als destriers (‘strijdros’, AS), dat dan weer chevals opleverde. Verwijs reeds verbeterde perd in ers, dat alleen zin heeft’ (p.19). Hierbij kan men enkele vragen laten rijzen, b.v. de vraag wat Ferguut nu dan eigenlijk zegt, als hij de op de grond getuimelde ridder zoiets toevoegt als (ik vertaal in overeenstemming met Ferguuts door Jordan gesignaleerde lompheid¹⁾:

‘Kom overend uit het zand, heer ridder.
Als je tanden in je kont had gehad,
zou het je zeer gedaan hebben.’

Hoe is in de honende, sarcastisch-spottende context van vss 2355-2374 de gepresupponeerde aanwezigheid van een rectaal gebit en de consequenties daarvan bij een persoon die van een paard op z'n bips valt als een belediging of smalende beschimping te verstaan?

Voor Bouman was dit blijkbaar geen vraag, hij geeft althans het antwoord niet. In zijn opvatting dat de lezing met perd nonsens oplevert, al zegt hij niet welke, volgt hij Eelco Verwijs, die reeds in 1870 het volgende schreef (Taal- en Letterbode I, p. 60-6l): ‘Wat beteekent de vermaning aan den ridder om schielijk op te staan, en daarbij de spotternij: Zoo uw paard tanden had gehad, gij zoudt er niet zonder ongelukken, zonder bezeering afgekomen zijn? Had de ridder dan zulk een woest paard, dat het dadelijk zijn afgeworpen meester zou hebben aangevallen en gebeten? Maar volgens onzen tekst was het paard een oude, tandelooze knol, die alleen in het geval dat hij tanden had bezeten, zijn meester ‘lelicheit’ zou hebben kunnen doen.’ Verwijs meent dat het in 1841 door F. Michel uitgegeven hs P duidelijk maakt, ‘welk eene dwaasheid de afschrijver heeft begaan.’ Daar staat:

1) Leo Jordan, ‘Zum altfranz. Fergusroman’, Ztschr. für rom. Philologie 43 (1923), p. 170

[p. 16]

 

Levés tost sus, trop estes lens.

 

P

 

Se vos derieres éust dens,

 

Je cuit que vous fuissiés mal mis.

hetgeen Verwijs vertaalt met: ‘Staat gauw op, gij zijt al te langzaam. Als uw achterste tanden had gehad, denk ik dat gij niet gemakkelijk zoudt hebben gezeten’. Verwijs schrijft de lezing perd op rekening van de Nederlandse afschrijver. Die las ors in plaats van ers en verving dit ors vervolgens door perd, ‘dat toch wel op 't zelfde neerkwam, en maakte onzin van den tekst.’ In zijn Ferguut-editie van 1882, door Verdam uit zijn nalatenschap bezorgd, laat Verwijs deze vernuftige maar uiteraard niet te staven reconstructie vallen. Hij heeft dan kennis kunnen nemen van de Fergus-uitgave van 1872 door Ernst Martin, waarin het oudere (en betere) hs A is gevolgd, maar het jongere hs P ‘berücksichtigt’ is ‘wo A offenbar schlechter ist’¹⁾. Dat laatste is dan volgens Martin o.a. bij onze passage het geval. De tekst in hs A luidt daar (81, 32-34):

Leves tost sus: trop estes lens.

A

Se vostres chevals eust dens,
Je cuit, il vos eust mal mis.

Martin vervangt hierin chevals door derieres uit P, maar handhaaft als derde regel die van hs A.

Verwijs reconstrueert de gang van zaken in zijn teksteditie nu zoals Bouman die weergeeft: het oorspronkelijke, in hs P aangetroffen vos derieres werd vos destriers, dit werd op zijn beurt vervangen door vostres chevals (in hs A) en dit chevals vertaalde de Nederlandse bewerker klakkeloos met perd, zonder zich te realiseren dat hij onzin las en te lezen gaf.

Over de middelnederlandse Ferguut-tekst, die hij kende in de uitgave van L.G. Visscher (1836), merkt Martin op dat deze zich meer aan hs A dan aan hs P aansluit en zelfs de fouten van A weergeeft. Behalve enkele eigennamen rekent Martin daar twee tekstplaatsen toe, een daarvan is u paert in vs 2370. Hij meent dat hs P met derieres ‘das allein richtige bietet’ (p. VI), maar motiveert zijn opvatting niet. Over de vraag hoe die fout in A ontstaan zou kunnen zijn laat hij zich niet uit. Van Verwijs' artikel van 1870 is hij kennelijk niet op de hoogte geweest, diens reconstructie in de editie van 1882 heeft hij uiteraard niet gekend.

Die andere aan een bedorven passus in hs A te wijten fout in de middelnederlandse Ferguut betreft vs 2417: Van den wolve eist die maniere.

Hs A heeft hier: Tels est la costume del leu, volgens Martin een foutieve lezing van de oorspronkelijke tekst in P: del geu (jeu) ‘van het spel.’ A.M.E. Draak bestrijdt dit en meent dat de lezing van hs A niet bedorven is: del leu (Picardische vorm) ‘beteekent volkomen logisch’: ‘van die plaats’ (nl. waar geduelleerd wordt). Wel heeft volgens haar in dit geval de Nederlandse bewerker de Franse tekst verkeerd begrepen,

1) Fergus, Roman von Guillaume le Clerc, herausgegeben von Ernst Martin (Halle 1872), p. VIII

[p. 17]

blijkens het feit dat hij leu met ‘wolf’ vertaalt. G.S. Overdieps poging om de middelnederlandse passus met van den wolve desondanks te rechtvaardigen (zie diens uitgave van 1925, p. 87) lijkt haar ‘niet gelukkig’. Ik haal ook dit aan omdat het Draak in haar artikel¹⁾ erom te doen is te bewijzen ‘de noodzakelijkheid van het raadplegen der A-varianten voor een rechtvaardige appreciatie van de middelnederlandsche vertaling’ (p. 255) en zij in dit verband wel nog een aantal andere plaatsen behandelt maar niet onze passage van vs 2369-2371. Gezien haar generaliserend oordeel dat het gevaarlijk is de Martin-tekst te citeren zonder van het varianten-apparaat gebruik te maken (p. 255), had dit wel enigszins voor de hand gelegen, temeer daar Overdiep het ook in dit geval voor de middelnederlandse bewerker opneemt: ondanks het feit dat hs P derieres heeft acht hij Verwijs' verandering van perd in ers ‘niet noodig’ (t.a.o. blz. 85).

Overdiep vertelt er evenwel niet bij waarom hij dit niet nodig vindt en hoe vs 2370/1 in de paard-versie z.i. dan begrepen zou moeten worden.

De verkorte schooluitgave van de Ferguut van W. van den Ent (Nederlandsche Schrijvers no. 20, 1928), waarin Overdieps opvatting van vss 2417/8 is overgenomen (p. 69), tekent bij vs 2370 aan dat ofra. derieres = achterste een begrijpelijker lezing geeft dan mnl. perd, maar doet niet uit de doeken waar die begrijpelijker lezing met ‘achterste’ dan wel op neerkomt, noch in hoeverre die met ‘paard’ minder begrijpelijk is.

Zoals A.M.E. Draak Martins verandering van chevals in derieres stilzwijgend aanvaardt, heeft ook Leo Jordan in het al genoemde artikel met de desbetreffende regels bij Martin geen moeite: hij citeert ze om te demonstreren hoe ‘besonders baürisch’ Ferguuts ‘Trutzworte’ daar wel zijn (t.a.p. 170), maar geeft geen interpretatie. De vraag is intussen nog steeds: wat staat er nu eigenlijk, met name ook in de derde regel (je cuit, il vos eust mal mis), waarin il nu niet meer naar chevals verwijst. Ik kan over de oudfranse redacties van onze passage niet oordelen en heb me verder ook niet in de Fergus-literatuur verdiept. Wel vraag ik me af of Verwijs' reconstructie van de Franse tekstgeschiedenis wel zo aannemelijk is. In hs A wordt naast cheval (ceval) ook ettelijke malen het woord destrier gebruikt, soms in een passage van enkele regels in betrekking tot hetzelfde paard. Waarom zou dan in A via ‘verknoeiing’ van derieres in ons vers destrier door cheval(s) vervangen zijn? Het oudfranse woordenboek van Tobler-Lommatzsch geeft van derrier(e) als substantief in de betekenis ‘achterste’ uitsluitend als vindplaats onze regel uit hs P.

Godefroy's woordenboek van het oudfrans vermeldt deriere alleen in de betekenis ‘partie postérieure’ van een paard (le deriere d'un cheval (1459). Men krijgt de indruk dat derriere, oorspr. adverbium, als substantief in de betekenis ‘achterste van een mens’ nog niet zo heel oud is. Als eufemisme past het bovendien toch ook niet zo goed in de gegeven context.

Moet het uitgesloten worden geacht dat de oorspronkelijke tekst juist destrier bevatte en dat wellicht inmiddels wat verouderde woord als derieres in het jongere en slechtere hs P terecht is gekomen? In dit geval zou emendatie van perd tot ers (waarom juist ers?!) in de middelnederlandse tekst uiteraard niet alleen onnodig, maar zelfs onjuist zijn.

Wat tenslotte de inhoud van onze regels betreft: als Ferguut bedoelt te zeggen: zoals iemand die ‘op z'n bek’ valt zich allerpijnlijkst bezeert zo zou jij je pijn hebben gedaan als je tanden in je áars had gehad,

1) A.M.E. Draak, ‘De Nederlandsche Ferguut-uitgaven en de variantenlijst van Martin’, Ts. 53 (1934), 249 e.v.

[p. 18]

m.a.w.: hoewel je in de meest vernederende positie van een afgeworpen ridder verkeert (nl. met ‘die been opwaert’, vgl. Lorreinen 372) mag je je nog niet beklagen, dan is dit inderdaad een honende snier die er wezen mag. Maar áls we ers in plaats van perd lezen, stáát dit er dan, valt met name de verwijzende functie van het in vs 2371 hiermee in overeenstemming te brengen?

Stel dat we toch perd lezen. Dan staat er: als dat paard van je tanden had gehad, zou het je lelijk toegetakeld hebben. Ferguut beledigt de overwonnen ridder, die hij in de volgende regels voor een stuntel van een ruiter uitmaakt, door zijn strijdros als een tandeloze ouwe knol te kwalificeren. Kan men een ridder vernederender honen dan in zijn paard?

Maar - kan men vragen - zou een jongerdier van meer allure zijn afgeworpen meester dan hebben aangevallen en gebeten? Dat is lang niet ondenkbaar.

Een paard met karakter, zo verzekerde mij een paardendeskundige, kan zijn minachting voor zijn berijder in de beschreven situatie heel wel tot uitdrukking brengen door hem te gaan bijten. Hij zou aan de lezing met perd verre de voorkeur willen geven boven die met ers. Alvorens die opvatting voorgoed te gaan delen zou ik toch eerst nog wat meer filologisch licht over dit strijdtoneel willen zien schijnen, o.a. van romanistische zijde.

A. Sassen