Onze Taal. Jaargang 83

[p. 340]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Wijn( ) producerend

? Schrijf je wijnproducerende landen of wijn producerende landen?

Illustratie: Matthijs Sluiter

! De voorkeur gaat uit naar wijnproducerende, maar wijn producerende is niet fout.

Eigenlijk is wijn het lijdend voorwerp bij produceren, en die woorden schrijf je normaal gesproken los van elkaar: ‘(Dit zijn landen die) wijn produceren.’ Maar een lijdend voorwerp kan soms één geheel gaan vormen met een werkwoordsvorm op -end. Dat is bijvoorbeeld al lang geleden gebeurd met avondvullend en oorstrelend, waarin (de) avond en (het) oor van oorsprong ook lijdende voorwerpen zijn.

Maar wanneer is er dan sprake van één geheel? Daar zijn helaas geen duidelijke criteria voor. In woordenboeken staan honderden aaneengeschreven combinaties van een lijdend voorwerp en een werkwoordsvorm op -end. Wat die in elk geval met elkaar gemeen hebben, is dat ze als bijvoeglijk naamwoord of als bijwoord kunnen fungeren: ‘We gingen naar een avondvullende voorstelling’, ‘De vogels zongen oorstrelend.’ Vaak hebben zulke combinaties ook een eigen betekenis; zo betekent oorstrelend ‘prachtig, schitterend’ (en niet meer letterlijk ‘het oor strelend’) en beeldbepalend ‘zeer belangrijk, karakteristiek’.

Wat vooral ook een overeenkomst is tussen die combinaties, is dat ze vaak in precies die vorm voorkomen in de praktijk. Door veelvuldig gebruik groeien ze als het ware aaneen. Ook andere veelgebruikte combinaties met een min of meer vaste betekenis kunnen goed aaneengeschreven worden - ook als ze nog niet in de woordenboeken staan, zoals wijnproducerende.

Meer combinaties op -end

Meer voorbeelden van aaneengeschreven combinaties van een lijdend voorwerp en een werkwoordsvorm op -end:

-	een algendodend middel
-	bloeddrukverlagende pillen
-	een brildragende collega
-	een doorslaggevende rol
-	een eerbiedwekkende leeftijd
-	energiebesparende lampen
-	geestverruimende middelen
-	een geldverslindend project
-	een gezinsvervangend tehuis
-	grensoverschrijdend gedrag
-	halsbrekende toeren
-	een hartverwarmende reactie
-	inbraakwerend glas
-	een kogelwerende helm
-	een kostenbesparende operatie
-	een lichtdoorlatende deur
-	de middelpuntzoekende kracht
-	olieproducerende landen
-	plantenetende dieren
-	een spierverslappend middel
-	een toonaangevend tijdschrift
-	de vleesverwerkende industrie
-	een waterafstotende jas
-	zaaddodende pasta
-	ziekteverwekkende stoffen
-	zorgverlenende instanties

Letterlijk en figuurlijk

Zwaar op de hand zijn

? Waar komt de uitdrukking zwaar op de hand zijn vandaan?

! Wie ‘zwaar op de hand is’, is serieus, ziet snel problemen, en is soms zelfs ronduit somber of pessimistisch.

Zwaar op de hand zijn is een zegswijze die afkomstig is uit de paardenwereld. Paarden die het hoofd naar beneden laten hangen, oefenen meer kracht uit op het bit en de teugels dan paarden die dat niet doen, waardoor de berijder een veel zwaardere druk op zijn hand voelt. Vandaar dat gezegd werd dat deze paarden ‘zwaar in de hand’ waren; later veranderde in in op.

Vanaf de negentiende eeuw wordt zwaar op de hand zijn ook gebruikt voor mensen. Als we op het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) afgaan, had dit geen al te positieve bijklank: achter de betekenis ‘de zaken steeds al te ernstig nemend; geen speelschheid, humor, lichtvoetigheid aan den dag leggend’ voegt het WNT tussen haakjes toe: ‘en daardoor lastig, vervelend en vermoeiend’. Blijkbaar werden mensen die zwaar op de hand waren, vroeger vooral als zeurpieten gezien.

Zwaar op de hand: hoofd naar beneden.

(De) opzet en (de) inhoud

? ‘We informeren u hierbij over opzet en inhoud van het buurtplan.’ Is dat een goede zin, of moet er een lidwoord voor opzet en voor inhoud?

! Het is een goede zin. Of er wel of niet een lidwoord voor opzet en inhoud wordt gezet, is een kwestie van smaak; grammaticaal kan het allebei.

Als twee zelfstandige naamwoorden waar normaal gesproken een bepaald lidwoord voor staat, zoals de opzet en de inhoud in de zin hierboven, worden verbonden door en, kunnen de lidwoorden vervallen. Dat is met name mogelijk als de woorden inhoudelijk veel met elkaar te maken hebben; het kan een tekst soms net iets vlotter maken. De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) geeft onder meer deze voorbeelden:

-	(De) mond en (de) keel zijn ontstoken.
-	(Het) kabinet en (het) parlement hebben hun fiat gegeven.
-	(De) moeder en (het) kind zijn verdronken.

Uit dat laatste voorbeeld blijkt dat de lidwoorden niet per se hetzelfde hoeven te zijn om weg te blijven.

[p. 341]

Verspelen/verspillen

? Laatst zag ik de kop ‘Hoe kon zoveel geld worden verspeeld?’ Had dat verspeeld niet verspild moeten zijn?

! Dat hangt van de context af. De betekenissen van verspelen en verspillen liggen dicht bij elkaar; de woorden hebben het betekeniselement ‘kwijtraken’ gemeen. Maar er zijn ook duidelijke verschillen.

Bij verspillen gaat het vooral om ‘nutteloos besteden’; geld verspillen bijvoorbeeld is hetzelfde als geld over de balk smijten of - met een wat ouderwetser woord - geld verkwisten. Je kunt ook moeite of energie verspillen: ook dan besteed je het aan iets wat geen nut heeft.

Verspelen heeft meer met gokken of inzetten te maken: geld verspelen is min of meer hetzelfde als geld vergokken of geld verkeerd investeren. Wie geld verspeelt, heeft zijn geld met een bepaald doel ergens voor ingezet, ergens aan uitgegeven of ergens in geïnvesteerd - en vervolgens niet de gehoopte positieve uitkomst gekregen.

Met ‘Hoe kon zoveel geld worden verspeeld?’ suggereert de schrijver dus dat een persoon of een instantie geld vergokt heeft; met ‘Hoe kon zoveel geld worden verspild?’ is het oordeel vooral dat er geld over de balk gesmeten is.

Verspelen heeft met gokken te maken.
Foto: 123RF

Nagegaan zijn/hebben

? Wat is juist: ‘We zijn nagegaan wat de gevolgen hiervan zijn’ of ‘We hebben nagegaan wat de gevolgen hiervan zijn’?

! Zowel zijn nagegaan als hebben nagegaan is juist.

Het werkwoord nagaan kon lange tijd alleen vervoegd worden met zijn. Dat kwam doordat het in oudere contexten altijd iets met gaan te maken had (en daarbij hoort standaard het hulpwerkwoord zijn): nagaan kon onder meer ‘achternalopen’ en ‘volgen’ betekenen. Bij deze letterlijke betekenis hoort zijn nagegaan.

In de figuurlijke betekenis ‘onderzoeken’ komt sinds de negentiende eeuw ook hebben nagegaan voor. Zo schreef historicus Robert Fruin in 1888: ‘Hoe meer ik zijn leven en streven heb nagegaan, hoe duidelijker mij dit geworden is.’ Misschien is hebben nagegaan ontstaan naar analogie van hebben onderzocht en/of hebben gecontroleerd.

De vervoeging met zijn lijkt overigens nog steeds het meest voor te komen.

Gastvrij(e) ontvangst

? Toen ik laatst ‘een gastvrije ontvangst’ schreef, werd ik gecorrigeerd door een redacteur: het zou ‘een gastvrij ontvangst’ moeten zijn. Maar ontvangst is toch geen het-woord?

! Nee, ontvangst is inderdaad geen het-woord: het is ‘De ontvangst was heel gastvrij’, niet ‘Het ontvangst was heel gastvrij.’ Een gastvrije ontvangst is daarom juist. Bij de-woorden wordt het voorafgaande bijvoeglijk naamwoord namelijk normaal gesproken met een buigings-e geschreven: de nieuwe fiets, een rode auto. Bij het-woorden krijgt het bijvoeglijk naamwoord geen buigings-e als er een voor staat: een nieuw huis, een goed plan.

We krijgen deze vraag de laatste jaren wel vaker. Blijkbaar zijn er steeds meer taalgebruikers die ontvangst als het-woord opvatten. Combinaties als het ontvangst en een gastvrij ontvangst zijn in de praktijk al niet echt heel zeldzaam meer. Hoe dat komt, is ons niet duidelijk; misschien wordt het lidwoord beïnvloed door dat van de synoniemen (het) welkom en (het) onthaal.

Telefoondienst

Wie taalvragen wil voorleggen, kan ons ook bellen: 0900 - 345 45 85 (80 cent per minuut). Met ingang van 1 januari 2015 zijn wij telefonisch bereikbaar op werkdagen van 9.30 tot 12.30 uur.

Korte taaltips

Bedacht/verdacht Ergens bedacht op zijn en ergens verdacht op zijn zijn beide juist. » www.onzetaal.nl/bedacht

Versch(r)aald Het is niet verschraald bier, maar verschaald bier. » www.onzetaal.nl/verschaald

In toom In toom houden komt (net als zwaar op de hand zijn) uit de paardenwereld: toom is de combinatie van teugel, bit en leidsel. » www.onzetaal.nl/toom

Yogaën Werkwoorden als yogaën, zumbaën en saunaën schrijf je met een trema, en zonder apostrof of streepje. » www.onzetaal.nl/yogaen