Onze Taal. Jaargang 83

[p. 317]

Guus Middag
De taal van...
Het gemengd dubbel

Op tv, op straat, online - overal hoor en lees je weer net iets andere talen en taaltjes. Guus Middag staat er maandelijks bij stil.

Ik zie een foto van een Duitse schansspringer. Onder hem strekt zich de piste uit. Die is niet wit, maar groen. Het is zo'n piste met een groen tapijt die het hele jaar door te gebruiken is. Hoe heet zoiets in het Nederlands: een kunstgrasschans? In het Duits spreken ze van een ‘Wiesenrampe’. Dat woord staat ter uitleg onder de foto. Een ‘Wiese’ is een weide en een ‘Rampe’ is een helling.

Naast de foto van de schansspringer staat een foto van een sumoworstelaar. Hij buigt voorover naar ons, zodat zijn buikpartij goed zichtbaar naar beneden hangt. Daar staat ook een woord onder: ‘Riesenwampe’. Het is geen bestaand Duits woord, maar een gelegenheidssamenstelling die elke Duitser meteen begrijpt - en ook wel doet grinniken. Vanwege het wat grove Wampe (‘pens’), en het nog wat grovere Riesenwampe (‘reuzenpens’), en vanwege de medeklinkerverwisseling tussen Wiesenrampe en Riesenwampe. Taalkundigen spreken dan van ‘metathesis’; het verschijnsel heet ook wel ‘spoonerisme’. Zoiets is altijd grappig, al weet ik niet waarom. Het is iets diep menselijks, denk ik. Het is de neiging om bij het serveren van een blaadje sla toch nog even te willen zeggen: ‘slaatje bla’. Vergelijk ook het ‘kofje koppie’, het ‘leetepeltje’ en het ‘zakje poep’. Het appelleert aan iets van vroeger, iets in onze kinderhersenen. Het metathesiskwabje. Het spoonerisme-lobje. Als dat geprikkeld wordt, gaan we even lachen. Vlierbessen - bierflessen. Spillebeen - billespeen. Altijd leuk.

Memoryspel

Die oerlol moet wel ten grondslag liggen aan het succes van de rubriek ‘Gemischtes Doppel’, waaraan de ‘Riesenwampe’ is ontleend. De rubriek verschijnt nu al zo'n tien jaar lang in de weekendbijlage van de Süddeutsche Zeitung. Het gaat daarin om woordparen die in klank naar elkaar knipogen, en dan ook nog eens via grappige of verrassende afbeeldingen op elkaar reageren. Er springt iets over, en dat dan twee keer. Vandaar de naam ‘Gemischtes Doppel’, ‘gemengd dubbel’: de term voor een tenniswedstrijd tussen twee teams van elk een man en een vrouw.

Het geheim van de rubriek is dat allerlei gewone Duitse woorden op deze manier zomaar een grappige partner blijken te hebben. Mastferkel betekent ‘mestvarken’. Leuk fotootje van een lief klein biggetje erbij. Wie is de gemengd-dubbel-partner van dit Mastferkel? Dat is ‘Fastmerkel’: een vrouw die heel erg lijkt op Angela Merkel, maar het toch net niet is. Zij is bijna Merkel - ‘fast Merkel’. We zien een foto van de bekende Duitse voetballer Schweinsteiger. Hoe heet zijn gemengd-dubbel-partner? ‘Steinschweiger.’ Daarbij hoort een foto van een beeld dat lijkt op De denker van Rodin - het prototype van de steen-zwijger. De rubriek zit vol met dit soort vondsten. Eislaufen (‘schaatsen’) wordt ‘Eilsaufen’ (‘ijl-drinken’, ‘comazuipen’). Metroröhre (‘metrobuis’) wordt ‘Retromöhre’ (‘retro-wortel’, met foto van retro-wortelbroek). Veel lezers van de rubriek werden erdoor aangestoken en gingen ook meedoen. Iemand verzon dat je er een memoryspel van kon maken. Ook dat werd een groot succes. Er zijn inmiddels al drie edities van verschenen, en een aparte versie voor kinderen.

Stegentelling

Bij het spelen van het spel probeerde ik natuurlijk bij elk Duits woordpaar een Nederlands equivalent te vinden. Dat leek gemakkelijk, maar in de praktijk viel het toch steeds weer tegen. Het duo Heidekraut - Kreidehaut is in het Duits helemaal goed, maar in het Nederlands net niet: heidekruid - krijthuid. Ik ging op zoek naar voorbeelden in het Nederlands.

Die moesten er zijn. Ik had al mijn ‘billespeen’ en mijn ‘zakje poep’. Was er niet ook iets met het Sportfondsenbad? Ja: het ‘Spatbordenfonds’! En had Battus zich niet al eens studieus verdiept in de kwestie van het ‘beukenootje’? In diens Opperlandse taal- en letterkunde vond ik een kant-en-klare alfabetische opsomming van Nederlandse gemengd-dubbelparen, de een nog mooier dan de ander, in keurige taalkundige categorieën ondergebracht. Onder de ons al bekende medeklinkeruitwisseling vond ik de ‘kiesvrouw’, de ‘kwartzijker’, de ‘rafeltand’, de ‘stegentelling’ en de ‘Paulus Stotterpraat’ (die voor ‘doorslaand verkeer’ is ‘afgegoten’). Voorbeelden van klinkeruitwisseling: ik noem de ‘mastbink’, de ‘hoerenschenen’ en de ‘strontvla’. Klankenuitwisseling tussen twee woorden: ‘kontje bloter’, ‘gespierde scheur’ - en daar was ook weer mijn ‘zakje poep’. Zinsdelen en zinnen: ‘met de baard tussen de stenen’, ‘met verkrachte eenden’, en het door de dichter Frank Koenegracht (1947) alvast voor zichzelf geschreven grafschrift: ‘Op deze plaats wordt Koenegracht / omgezet in groene kracht.’

Voor een Nederlandse versie van het gemengd-dubbel-memoryspel ligt dus al een heel arsenaal woordparen klaar. Je kunt er zo je eigen bordspel van maken. Alleen nog even de plaatjes erbij verzinnen. Maar dat moet niet zo moeilijk zijn. Theezeefje - zeeteefje. Schoenzolen - zoenscholen. Spraakgebrek - braakgesprek.