Onze Taal. Jaargang 83

[p. 310]

Wat gaan we doen met z'n miljoen?
Hoe miljoen een telwoord wordt
Joop van der Horst

Veel taalveranderingen worden toegeschreven aan slordigheid, maar dat het tegendeel ook waar kan zijn, wordt bewezen door één woord: miljoen. Daar worden de grammaticaregels juist steeds strenger op toegepast.

Illustratie: Frank Dam

Olangs stond in een krant de volgende zin te lezen:

[Dat] zal de staat meer opleveren dan het miljoen euro dat het energiebedrijf nu betaalt.

Het kan ook anders. Menigeen zou hier namelijk gezegd hebben:

[Dat] zal de staat meer opleveren dan de miljoen euro die het energiebedrijf nu betaalt.

Schoolmeesters willen misschien weten welk van beide beter is, maar interessanter is de vraag hoe het komt dat sommigen ‘het miljoen euro’ zeggen en anderen ‘de miljoen euro’.

[p. 311]

Het woord miljoen is onzijdig, het is een het-woord, en daarom lijkt het miljoen euro voor de hand te liggen. Anderzijds zeggen we ook ‘de vijftig euro (die ik je schuldig ben)’ en ‘de zes euro (die hij me teruggaf)’, en dat zou dan weer pleiten voor de miljoen euro. Het verschil tussen het een en het ander is dat het het lidwoord is bij miljoen, en de het lidwoord bij euro. Of anders gezegd: in de eerste zin wordt miljoen gebruikt als een zelfstandig naamwoord, en in de tweede zin wordt het gebruikt als een telwoord.

Steeds meer mensen vatten miljoen als een telwoord op, en gebruiken het net zo als andere telwoorden, zoals vijftig of zes.

Onzekerheid

Ligt de manier waarop we voor een lidwoord kiezen dan niet vast? Kunnen we maar doen waar we zin in hebben? De verklaring voor deze toestand van onzekerheid in het geval van miljoen is dat de taal hier juist bezig is met een verandering, en dat op dit moment de oude en de nieuwe manier naast elkaar voorkomen. In het verleden zei iedereen ‘het miljoen’, en gebruikte men het dus als een zelfstandig naamwoord. Maar gaandeweg zijn er steeds meer mensen gekomen die miljoen als een telwoord opvatten, en het net zo gebruiken als andere telwoorden, zoals vijftig of zes. Vandaar de miljoen euro.

Dat het woord miljoen een verandering ondergaat, mogen we natuurlijk niet concluderen uit dit ene geval van onzekerheid. We zullen de hele geschiedenis van miljoen moeten nagaan, zo volledig mogelijk. Dat zou hier een veel te lang verhaal worden, maar een paar zaken kunnen wel genoemd worden. Bijvoorbeeld de volgende zin in een roman van Gerard Walschap (Houtekiet uit 1939):

Op de punt van een speld kan wel een miljoen zielen zitten.

Zo'n zin is nog steeds mogelijk, maar velen onder ons zullen nu toch de voorkeur geven aan:

Op de punt van een speld kunnen wel een miljoen zielen zitten.

De zin van Walschap en de meer hedendaagse variant ervan tonen opnieuw de verschuiving van miljoen als zelfstandig naamwoord (en dan staat het werkwoord in het enkelvoud: kan) naar miljoen als telwoord (en dan staat het werkwoord in het meervoud: kunnen).

Gaan we iets verder terug in de tijd, dan lezen we bij Multatuli bijvoorbeeld:

Dat daarginds Uw meer dan dertig millioenen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in Uwen naam.

Hier is miljoen nog zózeer helemaal een zelfstandig naamwoord dat het zelf in het meervoud kan staan. Maar de overgang van dertig miljoenen naar dertig miljoen moet al meer dan honderd jaar geleden voltrokken zijn.

Middeleeuwen

De hele historie van het woord miljoen in onze taal begint in de zestiende eeuw. Het Nederlands had er voordien geen woord voor. In de Middeleeuwen werd namelijk niet met zulke grote aantallen gerekend. Dat begint pas in de zestiende eeuw, als in heel Europa het handelsverkeer sterk toeneemt. En ook wel doordat men juist in die tijd anders gaat rekenen: niet meer met Romeinse cijfers en met het rekenbord, maar met Arabische cijfers en de nul, en op papier.

Het woord miljoen is ontleend aan het Italiaans (milione: letterlijk ‘een groot duizend’) en het is via het Frans bij ons terechtgekomen. Als zelfstandig naamwoord. En zo heeft het aanvankelijk gefunctioneerd. Maar men gebruikte het als telwoord, en dan is het niet verwonderlijk dat men het gaandeweg ook als een telwoord ging behandelen. Dat was, zoals met veel taalveranderingen, een langdurig proces, met vele tussenstappen. Enkele van die stappen zijn geweest:

1.	uw dertig miljoenen onderdanen > uw dertig miljoen onderdanen
2.	een miljoen zielen kan op de punt van een speld > (...) kunnen op de punt van een speld
3.	het miljoen vluchtelingen dat (...) > de miljoen vluchtelingen die (...)

Stap 1 is achter de rug. Stap 2 en 3 zijn nu in volle gang.

Afstand doen

En dan? Blijft het daarbij? Of staan ons nog verdere stappen te wachten? Als miljoen inderdaad een telwoord aan het worden is, net zoals vijftig en zes, dan mogen we ook een volgende stap verwachten, namelijk dat het zijn lidwoord verliest. Echte telwoorden hebben namelijk geen lidwoord, en als miljoen wil toetreden tot dat gilde, zal het afstand moeten doen van deze bijzonderheid:

4. een miljoen zielen kunnen op de punt van een speld > miljoen zielen kunnen op de punt van een speld.

Wie met Google zoekt, ontdekt al snel dat deze stap er inderdaad aan zit te komen:

-	Weet je dat er miljoen verschillende manieren zijn?
-	(...) zodat ik rustig van 'n optreden kan genieten zonder dat er miljoen keer gevraagd wordt of ik bier wil.

De stapsgewijze verandering laat zich ook goed demonstreren met de woordgroepen met z'n drieën

[p. 312]

en met ons drieën. Op dit ogenblik zijn beide constructies mogelijk. De ontwikkeling gaat van met ons drieën naar met z'n drieën. De oorsprong van de constructie is waarschijnlijk nog waar te nemen in de middeleeuwse taal. Daar lezen we in het verhaal over Reinaert de Vos bijvoorbeeld ‘Ghine atet niet met u tienen’, oftewel: ‘Ge zou het niet met z'n tienen kunnen opeten.’ Eigenlijk staat er: ‘Ghi, en met u tien’ (samen elf dus). Maar met u tienen werd gaandeweg opgevat als met uw tienen (samen tien dus). De verschillende stappen zijn dan ook als volgt samen te vatten: Gij, met u tienen > met uw tienen > met z'n tienen.

Opgeruimd

Ook hier heeft de volgende stap zich al aangediend. Op internet vind je al vele voorbeelden in de volgende trant:

-	Ook al zijn ze met z'n honderd.
-	Met z'n vijftig kwamen de leden van de familie Appeltans uit Alken en omstreken naar het Domein Kiewit in Hasselt.
-	Met z'n vijftig discussiëren is geen eenvoudige opgave.
-	Met z'n dertig op de ploegfoto (en dan ontbreken er nog twee).
-	En met z'n tien op een kamer, dat wil ik thuis ook niet hoor. Geef mij maar een ziekenhuis.
-	En relaxed omdat we heerlijk met z'n vijf de zaken hadden besproken en op één lijn stonden.

Oftewel: met z'n tienen staat op het punt te worden tot met z'n tien.

Beide voorbeelden (miljoen en met z'n drie) laten zien dat taalverandering niet willekeurig is, niet lukraak, maar bijvoorbeeld ingegeven wordt door het gebruik of door de systematiek van de taal. In plaats van versoepeling, gemakzucht of slordigheid is er meestal sprake van een verstrakking van de regels. Het miljoen was een uitzondering, een rariteit binnen ons telwoordensysteem, en we zien dat dergelijke vrijbuiterij niet getolereerd wordt en dat miljoen onder de algemene en strenge regel van de telwoorden wordt gebracht. In met z'n tienen wordt een oude en een nutteloos geworden naamvalsuitgang opgeruimd.

Taalverandering is niet lukraak. In plaats van versoepeling, gemakzucht of slordigheid is er meestal sprake van een verstrakking van de regels.

Ingewikkelde warboel

Dit permanente opruimen, straktrekken en opnieuw organiseren houdt de taal leerbaar en bruikbaar. Voortdurend duiken er namelijk nieuwe onregelmatigheden op, en als die niet net zo voortdurend bestreden, weggewerkt en gladgestreken werden, zou de taal uitdijen tot een onbruikbaar ingewikkelde warboel van uitzonderingen. De historie van miljoen laat dat duidelijk zien.

Het feit dat er in de Middeleeuwen niet met zulke grote getallen gerekend werd, en vanaf de Renaissance wel, daar kon de taal destijds niets aan doen. Maar de taal moest wel inspelen op de nieuwe situatie en geschikt gemaakt worden voor het modernere grootschalige rekenen. Door een extérne oorzaak ontstond dus een situatie waar de taal een oplossing voor moest verzinnen. Dat gebeurde in eerste instantie met een leenwoord: een noodverband. Maar naarmate dit enorme getal gangbaar werd als een gewoon telwoord, moest het ook in de taal ‘genormaliseerd’ worden. En dat proces is nog aan de gang.

Wegens verbouwing gesloten

We zien meteen ook dat taalveranderingen veelal niet een enkele oorzaak hebben: ze zijn ingebed in een complex van factoren, sommige binnen de taal (het ‘gebruik’, de systematiek), andere buiten de taal (groei van de Europese handel in de zestiende eeuw). In het geval van miljoen is er trouwens nog een andere factor die een rol speelt. Binnen het Nederlands is er ook de eeuwenoude tendens om de volgorde van de woorden betekenis te geven, en wel zo dat van twee woorden a en b (bijvoorbeeld zes en euro) liefst a (zes) de bepaling is bij b (euro). Voorzover er in de taal nog restanten zijn van constructies waar het anders was (een miljoen euro), worden die meestal ‘omgedraaid’: de vroegere kern (een miljoen) wordt voortaan als bepaling opgevat en de vroegere bepaling (euro) wordt voortaan als de kern beschouwd.

Geen van de betrokken factoren kun je overigens aanwijzen als dé oorzaak van de taalverandering, want juist samen brengen ze de verandering teweeg. En de eerlijkheid gebiedt ons te zeggen dat we waarschijnlijk ook nog wel factoren over het hoofd zien.

Dat een complexe verandering, in feite bestaande uit een reeks van stappen, eeuwen en eeuwen in beslag kan nemen, is overigens het gewone patroon. Taal verandert niet snel. De maximale snelheid voor taalverandering zal wel ingegeven zijn door het feit dat die taal bruikbaar moet zijn en nooit ‘wegens verbouwing gesloten’ is.

Overigens zal een zin als ‘Wat gaan we doen met z'n miljoen?’ niet vaak gebruikt worden. Theoretisch is de constructie mogelijk geworden, maar dat die in de praktijk niet vaak zal voorkomen, komt doordat met z'n.... het liefst betrekking heeft op overzichtelijke, goed telbare en dus niet al te grote hoeveelheden. Met z'n miljoen iets doen is wat te veel.