Onze Taal. Jaargang 83

Mooi gewoon is niet lelijk
Bijbelvertalen en de Bijbel in Gewone Taal
Pieter Oussoren Predikant van de Lutherse Kerk in Apeldoorn en vertaler van de Naardense Bijbel

De nieuwe Bijbel in Gewone Taal is een van de vele bijbelvertalingen van de laatste decennia. Wat voegt die toe?

Om op het gebied van bijbelvertalingen alles wat mooi is mee te maken ben ik in het goede jaar geboren: 1943. Ik kon opgroeien met de Statenvertaling en de ‘Nieuwe Vertaling’ die het Nederlands Bijbelgenootschap in 1951 uitbracht. Als puber ving ik iets op van de weergaloze woede die deze vertaling bij bijbelwetenschapper Frans Breukelman opwekte: niet nieuw genoeg! In elk geval niet op de goede manier, vond hij. Hij had meer een ‘concordante’ vertaling willen hebben, volgens het principe ‘eendere woorden eender vertaald en verschillende woorden verschillend’, naar het voorbeeld van de Duitse vertaling van het Oude Testament door Martin Buber en Franz Rosenzweig.

[p. 273]

Illustratie: Matthijs Sluiter

Toen ik de adolescentie intrad, net tóén, bleek de wereld om mij heen vervuld van nieuwe vertaalvreugde. De Groot Nieuws Bijbel begon te komen en de Willibrordvertaling. Pé Hawinkels ging met Pius Drijvers aan het werk. Zij creëerden een eigentijds en zwierig ‘Bijbel-Nederlands’ zoals we nog niet hadden gehad. Ida Gerhardt en Marie van der Zeyde brachten een zingbare en poëtische prozavertaling van de Psalmen. Huub Oosterhuis bracht met een klein gezelschap vijftig psalmen weer heel anders. De ‘dames’ sloten graag aan bij wat er in de loop der eeuwen aan protestantse bijbeltaal was ontwikkeld; Oosterhuis zocht om te beginnen voor zijn eigen rooms-katholieke kerk naar een nieuw sober ‘kerk-Nederlands’.

Prediker 12:1-3

1 Gedenk je schepper
in de dagen van je jongelingschap,-
zolang nog niet komen
de dagen van het kwaad
en jou bereiken
jaren waarvan je moet zeggen:
die bevallen me niets!-

2 zolang nog niet duister wordt
de zon en al het licht,
de maan en de sterren,-
en niet de wolken na de stortbui terugkeren;

3 ten dage
dat de bewakers van het huis gaan bibberen
en de mannen die alles vermochten

krom lopen,-

de meelmaalsters staan te niksen

omdat zij met te weinig zijn

en de vrouwen zelf verdonkeren

die altijd uitzagen door de vensters;

1 Denk aan God die je gemaakt heeft. Denk aan hem
zolang je nog jong bent. Want straks komen de
slechte dagen. Dan komt de tijd dat je geen plezier
meer in het leven hebt.

2 Denk aan God die je gemaakt heeft. Straks wordt
het donker. Dan verdwijnt het licht van de zon, van
de maan en de sterren. Dan blijft het bewolkt, ook
als de regen ophoudt.

3 Straks ben je oud. Je handen gaan trillen en je be-
nen gaan krom staan. Je tanden vallen uit je mond.
Je ogen zien niets meer.

Sturm und drang

Ik heb ervan genoten en geniet er nog steeds van, die sturm und drang inzake bijbelvertalen in de jaren zestig. Elke vertaling voegde weer iets toe, elke nieuwe ‘insteek’ maakte bijbellezen tot een nog groter genoegen. In het vertrouwen dat met vele en verschillende vertalingen naast elkaar de Bijbel maximaal verstaan kon worden, heb ik mij vanaf het begin van de jaren zeventig gewaagd aan wat ‘moeilijker’ bijbelvertaalwerk ten behoeve van ‘leerhuizen’ (kerkelijke studiegroepen) en kerkdiensten. Dat leidde in 2004 tot de verschijning van de Naardense Bijbel, twee weken voordat de Nieuwe Bijbelvertaling uitkwam en enkele jaren voordat we verrijkt werden met de Herziene Statenvertaling.

Mijn hoofddoel met de ‘Naardense’ vertaling is niet begrijpelijke en gewone taal geweest, ook niet ónbegrijpelijke en óngewone taal, maar het hoorbaar en zichtbaar maken van in de Hebreeuwse en Griekse brontekst ‘repeterende’ woorden en woordstammen, en het helder maken van naamgevingen als die in de brontekst ook helder zijn (dit laatste naar het voorbeeld van de Groot Nieuws Bijbel). Als in Genesis 1-11 bijvoorbeeld tachtig keer in het Hebreeuws iets met ‘rood’ of ‘bloed’ voorkomt, mag je bij mij rekenen op tachtig keer ‘rood’ of ‘bloed’ in het Nederlands.

Maar niemand is verplicht te doen als ik, en ik juich tot nu toe elke nieuwe bijbelvertaling toe, zeker een vertaling als de Bijbel in Gewone Taal. Want die maakt haar pretenties waar: vanuit de grondtekst de Bijbel opnieuw vertalen in niet te lange (hoofd)zinnen - en zeker niet in een keten van zinnen -, zonder ‘verschuivende beelden’ en archaïsche beeldspraken. Neem nu de volgende passage uit Prediker:

[p. 274]

Voor vers 3 heb ik in gewone taal trouwens een heel andere tekst in gedachten, bijvoorbeeld: ‘Er komt een tijd / dat de slimste kerels / zitten te suffen / en niets meer voor elkaar krijgen; / gehaaide wijven van vroeger / voor wie elke vent plat ging / willen niet eens meer / haken of breien.’ Maar dat is een kwestie van interpretatie. Het laat onverlet dat de Bijbel in Gewone Taal wérkt en een soepele, ritmische en bijna psalm-achtige Nederlandse tekst oplevert die het in zich heeft om ‘klassiek’ te worden in kerkdiensten en op concertpodia. Met de ‘gevende’ taal wordt vrij omgegaan omdat voor de ‘ontvangende’ taal strenge eisen gelden. Dat levert méér poëzie op dan wanneer in de ontvangende taal alles mag als het maar simpel is, want de Bijbel in Gewone Taal is niet zomaar simpel: de vorm (zinslengte!) en de constructie worden streng bewaakt.

Zo is het ook elders in de eerste teksten van de Bijbel in Gewone Taal, die dit voorjaar al zijn gepubliceerd. Naar het inspirerende voorbeeld van de Duitse BasisBibel - die overigens nog niet compleet is - is de Bijbel in Gewone Taal niet kinderachtig; er is geen sprake van verkleutering van de bijbeltekst, laat staan verduistering daarvan - behalve wanneer ook de Bijbel in Gewone Taal in het Johannesevangelie de Galilese jood Jezus en zijn Galilese medejoden opposanten laat zijn van ‘de Joden’. Onbegrijpelijk dat die ‘Joden’ geen ‘Judeeërs’ mogen zijn, bewoners van Judea, in tegenstelling tot Galileeërs, bewoners van Galilea, en Samaritanen, bewoners van Samaria. ‘Joden’ (mensen van het joodse geloof) zijn ze alle drie. Het is daarom heel vreemd om alleen de Judeeërs Joden te noemen, en het suggereert dat Jezus en zijn leerlingen niet van het joodse geloof waren. Dat is en wordt binnen de christenheid ook heel vaak gedacht, maar daar moet je in het vertaalwerk een oude tekst niet mee besmetten, zelfs niet als je het dogma aanhangt dat de evangelist Johannes niet de leerling Johannes is maar een Jodenhater uit de tweede eeuw.

In de Bijbel in Gewone Taal is de vorm net zo belangrijk als de inhoud.

Literatuur

Maar in het algemeen is de Bijbel in Gewone Taal, net als de Duitse BasisBibel, geslaagd omdat hij serieus neemt dat de grondtekst in de eerste plaats literatuur is, waarbij de vorm net zo belangrijk is als de inhoud. Ook de Bijbel in Gewone Taal is literatuur!

Wel zou ik wensen dat de regelval van de BasisBibel, met niet-uitgevulde regels, alsmede de ‘aantekeningen’ daarin en het fraaie omslag ook in Nederland mogelijk waren: meer ‘Bijbel’ dus. Een serieuze bijbelvertaling - en dat is de Bijbel in Gewone Taal - verdient het om een mooi boek te worden, in heel verschillende uitvoeringen en ook als kanselbijbel.

Zelf zal ik in mijn kerkdiensten vaak gebruik gaan maken van de Bijbel in Gewone Taal. Het liefst zou ik het vertaalteam van de Bijbel in Gewone Taal zien werken aan een ‘Naardense Bijbel op z'n Bussums’, oftewel de Naardense Bijbel in gewone taal zonder het principe van concordantie (‘eendere woorden eender’) op te geven. Misschien kan ik ‘mijn’ uitgever zover krijgen.