Onze Taal. Jaargang 83

[p. 234]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Meld(t) u aan

? Is het ‘Meld u nu aan voor de cursus’ of ‘Meldt u nu aan voor de cursus’?

Illustratie: Matthijs Sluiter

! ‘Meld u nu aan voor de cursus’ is juist. Het gaat hier om de gebiedende wijs van zich aanmelden, en die werkwoordsvorm krijgt geen t. Denk aan zinnen als ‘Kom naar voren’ en ‘Plan uw reis goed.’ In een gebiedende wijs heeft het werkwoord dus altijd dezelfde vorm als in combinatie met ik: ‘Ik kom naar voren’, ‘Ik plan mijn reis goed.’ (Zie verder het kader hieronder.)

Doordat in ‘Meld u nu aan’ het woord u staat, zou je kunnen denken dat meldt juist is (net als in ‘Loopt u maar even mee’) - alleen is u hier niet het onderwerp van de zin, maar een variant van zich. Bij werkwoorden met zich, zoals zich aanmelden, moet altijd een vorm van zich worden gebruikt, en die is afhankelijk van het onderwerp van de zin: ‘Ik meld me aan’, ‘Jij meldt je aan’, etc. Dat geldt ook voor de gebiedende wijs: ‘Meld je aan’, ‘Meld u aan.’ Dat er geen t achter de gebiedende wijs komt, is goed te horen (en te zien) als je het vergelijkt met andere werkwoorden met zich: ‘Schrijf u/je nu in’, ‘Geef u/je nu op voor de cursus’, etc. Hier zal waarschijnlijk niemand spontaan kiezen voor ‘Schrijft u nu in’ en ‘Geeft u nu op voor de cursus.’

Niet in alle zinnen met u na het werkwoord is dus sprake van een gebiedende wijs. Het is bijvoorbeeld ‘Komt u maar naar voren.’ Daarin is u het onderwerp van de zin; de constructie is vergelijkbaar met ‘Komen jullie maar naar voren.’ Hier past het werkwoord zich aan het onderwerp aan; daarom staat er wel een t achter kom.

Bezint eer ge begint

In oudere teksten komt de gebiedende wijs met een t wél voor: dat is de gebiedende wijs meervoud, waarmee je een groep aansprak. In een aantal vaste uitdrukkingen en gevleugelde woorden kom je die vorm nog tegen, bijvoorbeeld ‘Bezint eer ge begint’, ‘Gaat heen en vermenigvuldigt u’, ‘Helpt elkaar: koopt Hollandsche waar.’

In hedendaags taalgebruik is de gebiedende wijs meervoud echter uitgestorven: vrijwel niemand zal in een verzorgde tekst spontaan kiezen voor ‘Komt naar voren’, ‘Plant uw reis goed’ of ‘Kijkt naar Nieuwsuur.’ Bij gevallen als ‘Meld(t) u aan’ en ‘Word(t) donateur’ ontstaat twijfel, doordat je geen verschil hoort tussen meld en meldt, tussen word en wordt, enz. Maar ook daar is de vorm zonder t juist, of je nu één persoon aanspreekt of een heleboel.

Meer taaladvies?

Direct antwoord op een taalvraag? De Taaladviesdienst is elke werkdag telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon). Op onze website vindt u bovendien zo'n 2000 taaladviezen: www.onzetaal.nl/taaladvies.

Letterlijk en figuurlijk

In de koude kleren zitten

? ‘Zo'n ervaring gaatje niet in de kouwe kleren zitten’ - oftewel: het grijpt je sterk aan, dat is iets watje niet zomaar even verwerkt. Waar komt die uitdrukking vandaan?

! Met de koude/kouwe kleren wordt de buitenste laag van je kleren bedoeld, de laag die in contact staat met de (koude) buitenlucht. De koude kleren zijn hier bedoeld als tegenstelling met de warmer aanvoelende onderkleding, en volgens sommige spreekwoordenboeken ook met het warme lichaam (tot aan het hart toe). Wat er gebeurt dringt dus verder door dan je kleren: het raakt ook jezelf, je binnenste. Dat dit de oorsprong van de uitdrukking is, blijkt iets duidelijker uit een oudere versie ervan, met het werkwoord blijven: ‘Het blijft je niet in de koude kleren zitten.’

Koude kleren: bovenkleding.

Je kunt ook zeggen dat iets ‘langs je koude kleren afglijdt’ of ‘je koude kleren niet raakt’: dan trek je je er juist niets van aan. Dichter Constantijn Huygens (1596-1687) gebruikte een overtreffende trap hiervan: ‘Mijn' koudste kleederen en raeckt dat niet’ - oftewel: het raakt zelfs mijn koudste kleren niet, het raakt me totaal niet.

Zwanger van

? ‘Anna was net zwanger van Sven toen ze een nieuwe baan vond.’ Betekent dit nou dat Sven de vader van het aanstaande kind was, of dat het kind zélf Sven ging heten?

! Die interpretaties zijn allebei mogelijk; de zin is dubbelzinnig.

De formulering zwanger van kan allereerst gebruikt worden om de persoon aan te duiden die ‘medeverantwoordelijk’ is voor de zwangerschap: ‘Anna is zwanger van haar nieuwe vriend.’ Maar na zwanger van kan ook de naam of een andere aanduiding van het kind volgen: ‘Anna is zwanger van haar tweede kind.’ In de meeste contexten zal er overigens geen verwarring bestaan over de bedoelde betekenis.

Uitspraak van normaliter

? Waar ligt de klemtoon in het woord normaliter?

! De klemtoon ligt normaliter op de tweede lettergreep: ‘nor-má-li-ter’. De uitspraak met de klemtoon op li, die in de praktijk vrij veel voorkomt, geldt als minder juist.

[p. 235]

Normaliter (betekenis: ‘normaal gesproken’) komt uit het Latijn. Het is een bijwoord dat met het achtervoegsel -iter is afgeleid van het bijvoeglijk naamwoord normalis. In het Latijn lag de klemtoon op ma, en dat is in het Nederlands overgenomen. Ook in de vergelijkbare woorden idealiter (‘in het ideale geval’), globaliter (‘over het geheel genomen’) en realiter (‘in werkelijkheid’) ligt de klemtoon op de derde lettergreep van achteren.

Hebben/zijn ingecheckt

? ‘Treinreizigers die niet zijn ingecheckt, riskeren een boete.’ Is zijn hier juist, of moet het hebben zijn?

! Zowel hebben ingecheckt als zijn ingecheckt is juist. Het hangt af van de situatie welke vorm het best is.

Wie wil inchecken in het openbaar vervoer, moet zijn ov-chipkaart tegen een incheckpaal houden. Als er iets over die specifieke handeling wordt gezegd, heeft hebben ingecheckt de voorkeur: ‘We hebben om negen uur ingecheckt.’ Hoewel zijn hier ook mogelijk is (‘We zijn om negen uur ingecheckt’), lijkt die vorm wat minder gebruikelijk. Als de focus ligt op de toestand van ‘het ingecheckt zijn’ (gedurende de reis), is zijn ingecheckt de beste keus. Een conducteur kan bij controle bijvoorbeeld zeggen: ‘U bent niet ingecheckt.’

De NS kiest voor zijn: ‘U bent ingecheckt’.
Foto: Raymond Noë

Bij uitgecheckt valt een vergelijkbaar verschil waar te nemen. Bij het verlaten van het station kun je zeggen: ‘O, ik heb nog niet uitgecheckt’ - en tien seconden later: ‘Zo, nu ben ik uitgecheckt.’

‘Niets anders (dan) dat...’

? ‘Er zal uiteindelijk niets anders op zitten dat we met het project stoppen.’ Is dit een correct geformuleerde zin?

! Nee, in die zin ontbreekt het woord dan: ‘Er zal uiteindelijk niets anders op zitten dan dat we met het project stoppen.’

Na een vergrotende trap (zoals beter en groter) of de woorden ander, andere en anders volgt in principe een constructie met dan. Dat zie je het duidelijkst als er een woordgroep volgt met een zelfstandig naamwoord als kern: ‘Ik wil niets anders dan rust aan mijn hoofd’, of een zelfstandig gebruikt werkwoord: ‘Er zit niets anders op dan stoppen met het project.’ Maar het geldt ook als er een bijzin volgt - hetzij een bijzin met te en een heel werkwoord als kern: ‘Er zit niets anders op dan met het project te stoppen’, hetzij een bijzin die met dat begint: ‘Er zit niets anders op dan dat we met het project stoppen.’

In zijn boek Hun hebben de taal verkwanseld (2010) merkt Jan Stroop op dat het weglaten van dan in dit soort zinnen zo af en toe voorkomt; mogelijk is dit een beginnende taalverandering. Vooralsnog is het geen geaccepteerd taalgebruik.

Taaltrainingen

Dit najaar geeft Onze Taal weer diverse taaltrainingen. Leden van Onze Taal kunnen met ongeveer €35,- korting deelnemen.

•	30 september, Amsterdam: spelling
•	6 oktober ('s morgens), Den Haag: leestekens
•	6 oktober ('s middags), Den Haag: grammatica
•	9 oktober, Amsterdam: opfristraining taalregels
•	13 oktober ('s avonds), Den Haag: werkwoordspelling
•	28 oktober, Tilburg: opfristraining taalregels
•	1 november, Amsterdam: spelling
•	4 november, Deventer: spelling
•	13 november, Zwolle: opfristraining taalregels
•	20 november, Amsterdam: opfristraining taalregels

Meer informatie vindt u op www.onzetaal.nl/taaltrainingen.

Korte taaltips

Oud- In de betekenis ‘voormalig’ komt er na oud een streepje: oud-collega, oud-voorzitter, enz. « www.onzetaal.nl/oud

E-Woorden Het voorvoegsel e- (‘elektronisch’) is met een kleine letter en wordt gevolgd door een streepje: e-reader, e-mail, e-learning, e-zine, enz. « www.onzetaal.nl/e-mail

Niesen/niezen Zowel niezen als niesen is juist. Bij niezen hoort de vervoeging niesde -geniesd, bij niesen hoort nieste - geniest. « www.onzetaal.nl/niezen

Voor/achter de pc Je zit ‘achter de computer’, maar ‘voor de televisie’. Achter past het best bij actieve bezigheden, voorbij passieve. « www.onzetaal.nl/voor-achter