Onze Taal. Jaargang 83

[p. 221]

[Nummer 9]

[p. 224]

V.l.n.r. Ruud Hendrickx, Ton den Boon (Vlaamse resp. Nederlandse hoofdredacteur van Van Dale) en bureauredacteur Marjan Arts.
Foto: Ontwerpstudio Spanjaard

‘Het woordenboek is werk in uitvoering’
De makers van Van Dale aan het woord
Jan Erik Grezel

Deze maand viert ‘de dikke Van Dale’ zijn honderdvijftigste verjaardag. Volgend jaar september verschijnt de vijftiende editie. Wie zijn de makers van dit befaamde woordenboek? Hoe gaan zij te werk? En heeft de papieren versie nog toekomst in het digitale tijdperk?

‘Even kijken of bloempens erin staat.’ Ruud Hendrickx, de Vlaamse hoofdredacteur van de grote Van Dale, vooral bekend als ‘de dikke Van Dale’, raadpleegt zijn mobiele telefoon. Zojuist viel het woord bloedworst, en toen schoot hem bloempens te binnen, een Brusselse lekkernij. ‘Je eet het bij een glas geuze. Het is een soort bloedworst met veel meel, oorspronkelijk bestemd voor de lagere bevolking. Hé, het woord staat er niet in. Moeten we het opnemen?’, vraagt hij zijn collega's aan tafel: Ton den Boon, de Nederlandse hoofdredacteur van Van Dale, bureauredacteur Marjan Arts en uitgever Jaap Parqui. Ze zitten in redactievergadering bijeen in een klein kamertje in een Utrechts kantorencomplex, waar de uitgever van Van Dale is gevestigd.

Kort tevoren ben ik aangeschoven voor een gesprek over het werk van deze woordenboekmakers. Er komen recent opgedoken woorden aan de orde - zoals mancessoires, attributen voor de moderne man -, nieuwe betekenissen van oude woorden - proper betekent volgens Hendrickx in Vlaanderen tegenwoordig niet alleen ‘schoon’, maar ook ‘onverdacht’ - en definitieproblemen: hoe omschrijf je van? Verder is er discussie over ‘labels’ als ‘gewestelijk’ en ‘vulgair’.

‘De meeste nieuwe woorden zijn samenstellingen’, zegt Marjan Arts. ‘Zorgambulance bijvoorbeeld, dat is ziekenvervoer zonder sirenegeloei en zwaailicht. We kregen het van een “informant” - iemand die op eigen initiatief materiaal aanlevert voor het woordenboek.’ Hendrickx: ‘Tijdens het WK voetbal doken er in België “spiegelsokken” op, hoesjes in de nationale kleuren voor de buitenspiegels van auto's.’ Nog een voorbeeld uit Vlaanderen: steekvlampolitiek. Dat zijn overhaaste beleidsmaatregelen in een kwestie die opeens volop in het nieuws is, maar snel weer uitdooft.

Speurtocht

Ton den Boon, Ruud Hendrickx en Marjan Arts vormen het hart van het team dat de grote Van Dale maakt, voor veel generaties Nederlanders en Vlamingen een gezaghebbend woordenboek. Het bestaat deze maand 150 jaar (zie het kader op bladzijde 226). In september 2015 verschijnt de vijftiende editie.

[p. 225]

Aan de nieuwe editie ligt de voorgaande ten grondslag. Daaraan voegt de redactie niet alleen nieuwe woorden toe. Den Boon: ‘Soms krijgt een woord een nieuwe betekenis. Gender was tot voor kort een sociologische term; het woord verwees naar de sociale verschillen tussen mannen en vrouwen. Tegenwoordig is het een synoniem van sekse, geslacht.’

Het woord gender is een Engels leenwoord. Zo'n tien procent van de nieuwe woorden is Engels. ‘Gisteren kwam ik het woord rider tegen in een Nederlands verslag van een muziekfestival’, vertelt Hendrickx. ‘Dat blijkt een verlanglijstje te zijn waarop artiesten aangeven wat zij willen nuttigen rond een optreden. Als woordenboekmaker heb ik bij zo'n woord altijd de reflex: hebben we het al?’ Zo niet, dan begint de speurtocht naar vindplaatsen: hoe vaak, door wie en in welk verband is het woord de afgelopen tijd gebruikt? De definitie of betekenisomschrijving komt tot stand op basis van die vindplaatsen. Den Boon: ‘Daarbij gebruiken we het krantencorpus - een digitale verzameling van allerlei krantenteksten die we makkelijk kunnen doorzoeken.’

Het werk aan het woordenboek is de laatste jaren in rap tempo veranderd. Dat komt door de technische mogelijkheden voor makers én gebruikers. De redacteuren beschikken tegenwoordig over talloze bronnen. Bovendien bestaat het woordenboek van vandaag in verschillende vormen: op papier en digitaal. Van Dale is nu een verzameling van digitale gegevens die voortdurend wordt aangevuld en aangepast. Arts: ‘Het woordenboek is permanent in bewerking. Het is werk in uitvoering.’

‘Eendagsvliegen als brazielig, voor het Braziliaanse verlies met 7-1 deze zomer op het WK, nemen we niet op.’

Blogs en sites

Hendrickx: ‘De basis van Van Dale is een goed georganiseerde databank met 280.000 trefwoorden en daarbij in totaal 410.000 betekenissen. Al die trefwoorden met uitleg bieden wij aan via het papieren woordenboek, de cd-rom, de app én online. Gebruikers hebben een voorkeur voor het een of het ander, maar ze willen allemaal hetzelfde: informatie over woorden.’ De app en de onlineversie kun je via je smartphone direct en razendsnel raadplegen - voor Hendrickx en Den Boon een tweede natuur, zo blijkt tijdens de vergadering. Den Boon: ‘Het papieren woordenboek is een momentopname, net als de cd-rom. Als je bij de tijd wilt blijven, heb je de onlineversie nodig. We verzamelen dagelijks nieuwe woorden. Zo'n 1000 daarvan voegen we elk half jaar toe aan de onlineversie en de app.’

Ook de bronnen zijn anders dan vroeger. ‘In het verleden ging je af op een paar media: kranten, radio, een paar tv-netten. Nieuwe woorden uit die bronnen - vaak van een handvol schrijvers en journalisten - kwamen op fiches te staan die we in schoenendozen stopten. Het was als vlinders vangen en die opprikken. Je kon niet goed controleren of een woord wel gangbaar was.’

‘Tegenwoordig zijn de bronnen heel heterogeen: naast de kranten en tijdschriften zijn er tientallen Nederlandstalige zenders, burgerjournalisten die blogs bijhouden, sites als GeenStijl en Nujij. Die produceren allemaal tekst. Nieuwe woorden die daarin opduiken en vervolgens courant worden omdat anderen ze overnemen, komen in Van Dale. Dat geldt eveneens voor uitdrukkingen en nieuwe betekenissen. Maar er zijn ook veel incourante woorden; die nemen we niet op. Het zijn de eendagsvliegen die eventjes heel populair zijn en dan weer verdwijnen, zoals brazielig, voor de staat waarin Brazilië deze zomer verkeerde na het historische verlies met 7-1 tegen Duitsland op het WK.’

Feestje

Individuele informanten zijn er ook. Den Boon, die driemaal per week een taalcolumn schrijft over nieuwe woorden voor het dagblad Trouw: ‘Ik krijg veel reacties van lezers die een nieuw woord gesignaleerd hebben. Verder sturen mensen rechtstreeks van alles naar de uitgeverij. Er is iemand uit Gorinchem van wie we elk kwartaal een grote envelop krijgen. Het is altijd een klein feestje om zijn krantenknipsels met onderstrepingen te bekijken. En het is vooral ook fijn als ik vaststel dat wij een nieuw woord al in ons digitale bestand hebben.’ Soms wijst een informant op een kleine betekenisnuance. Of er blijkt iets te ontbreken. ‘Laatst meldde een mevrouw dat ze bij het woord koe een uitdrukking miste: “Van achteren kijkje een koe in de kont.” Die hebben we direct in de onlineversie van Van Dale gezet.’

Het werk van de redacteuren omvat meer dan het opnemen van nieuwe woorden en betekenissen. Den Boon: ‘Wat we het meest toevoegen, zijn vaste verbindingen, ook wel “collocaties” genoemd; bij het woord ramp staat nu “een ecologische, humanitaire ramp”. Vroeger was Van Dale een zogenoemd verklarend woordenboek. Het gaf vooral omschrijvingen. Dat doen we nog steeds, maar we laten ook het gebruik zien.’

‘Voor de nieuwe editie maken we samenvattingen van artikelen, een zeer tijdrovende klus. Neem het lemma vallen. Dat woord heeft meer dan tachtig betekenissen. Om zo'n opsomming voor de gebruiker toegankelijker te maken, komt er een samenvatting bovenaan bij het trefwoord. Wie een specifieke betekenis zoekt, weet dan snel waar hij moet kijken. En de artikelen zelf proberen we in te dikken. Sommige betekenissen overlappen elkaar. Dat komt doordat het artikel het resultaat is van 150 jaar stapelen. Wat kan geschrapt? Bij vallen waren dat enkele gewestelijke betekenissen die met veenderijen te maken hadden.’

Oudere teksten

Maar wie bepaalt wat er wel en niet wordt opgenomen of geschrapt? Volgens Den Boon is daarover vrijwel nooit discussie nodig. ‘De criteria liggen vast: woorden moeten gangbaar zijn.’ Arts nuanceert: ‘Als het een heel lokaal woord is, bijvoorbeeld

[p. 226]

achteromkijkertjes voor een driekleurig viooltje dat ze alleen aan de Veluwezoom zo noemen, dan schrappen we dat, met pijn in het hart. Maar we handhaven ook incourante, oude woorden die we “opzoekbaar” willen houden, bijvoorbeeld voor mensen die oudere teksten lezen. Vaak gaat het om woorden uit de scheepvaart en de landbouw. Laatst had ik het woord zweel. Nooit van gehoord. In de betekenisomschrijving stond ook zwaden, het meervoud van zwad. Mijn tachtigjarige schoonvader bleek het te kennen uit zijn jeugd: “een regel bij het zeisen afgesneden gras”. Via de zoektocht naar de betekenis van zweel - “regel bijeengeharkt hooi” - kwam ik een verrassend betekenisveld op het spoor. Dat vind ik leuke trajecten.’

Hendrickx: ‘Zoiets komt ook voor bij nieuwe woorden. Ik heb gekeken wat de digitale fotografie heeft opgeleverd, want de vorige editie ging nog uit van filmrolletjes. Zo kwam ik witbalans tegen, een camera-instelling om de kleurverhouding aan te passen. En bij mijn werk als taaladviseur van de VRT, de Vlaamse publieke omroep, viel onlangs het woord gebaarder. Dat is iemand die gebarentaal spreekt. Die beschikt ook over een gebarenschat, de woordenschat van de gebaarder.’

Lange discussies voeren de redacteuren over etiketteringen als ‘informeel’, ‘vulgair’ en ‘volkstaal’. Den Boon: ‘We hebben uiteindelijk besloten om het label “volkstaal” te laten vallen, want dat oordeel - “taal van het gewone volk” - is niet meer van deze tijd. Het woord doos bijvoorbeeld voor het vrouwelijk geslachtsorgaan had het label “volkstaal”, maar dat is hooguit “vulgair”. Een schuttingwoord als neuken is voor veel taalgebruikers geen vulgair woord meer. Je gebruikt het niet als je bij de koning op de thee gaat, maar je zou het in de kroeg wel kunnen zeggen. Daar gebruik je een andere stijl. Stijlregisters zijn aan het veranderen. Bovendien lopen ze in elkaar over. Binnen ons team beoordelen we de bekende drieletterwoorden dan ook wel verschillend.’

Van Dale-uitgever Jaap Parqui: ‘Ik denk dat mensen nog heel lang een boek willen hebben. Maar het moet we tilbaar blijven.’
Foto: Raymond Noë

Eenheidsworst

Hoelang blijft de papieren Van Dale nog bestaan? Uitgever Parqui: ‘De grootste kosten zitten in de redactie. Als je de data eenmaal hebt, kun je die op allerlei manieren publiceren. Ik denk dat mensen nog heel lang een boek willen hebben. Maar het moet wel tilbaar blijven.’

Onmiskenbaar zitten er grote voordelen aan een elektronisch woordenboek. Parqui: ‘Daarin kun je veel meer kwijt en de gebruiker heeft meer zoekmogelijkheden. In de toekomst kun je “ongeveer zoeken” als je niet zeker weet hoe je een woord spelt. En nu bestaat al de optie om op twee trefwoorden te zoeken die in een uitdrukking voorkomen: appel en ver bijvoorbeeld.’

Den Boon: ‘Online kun je meer informatie over de achtergrond van woorden geven. Over die Brusselse bloempens bijvoorbeeld. Of over eenheidsworst: de figuurlijke betekenis die dat woord óók heeft, staat nog niet zo lang in Van Dale. De letterlijke betekenis is natuurlijk ouder. Die komt uit het Duits. Vanaf november 1916 mochten slagers in Berlijn vanwege de oorlogssituatie alleen nog worst zonder ham verkopen. Dat heette “Einheitswurst”. Het bestond in twee kwaliteiten: als bloedworst en als leverworst, en in twee varianten: met en zonder zemelen. Het zou toch aardig zijn om via een link dat soort informatie toegankelijk te maken. Maar dat is toekomstmuziek.’

Van Johan Hendrik tot VBK

De ‘dikke’ of ‘grote’ Van Dale heeft zijn oorsprong in het Zeeuwse Sluis. Hoofdonderwijzer Johan Hendrik van Dale begon daar in het midden van de negentiende eeuw met het schrijven van een woordenboek. In 150 jaar is ‘Van Dale’ uitgegroeid tot een bedrijf dat naast het bekende woordenboek tientallen andere taalproducten op de markt brengt.

Van Dale Uitgevers, zoals het bedrijf nu heet, is onderdeel van Veen Bosch & Keuning (VBK). Onder dit moederbedrijf vallen zo'n veertien uitgeverijen.

Twee jaar geleden stond VBKte koop. Uitgever Jaap Parqui: ‘Nu niet meer. De medewerkers hebben het bedrijf overgenomen - een zogenoemde “managementbuy-out”. Wie hier werkt - van koffiejuffrouw tot directeur - kan via certificaten mede-eigenaar worden. Inhoudelijk heeft dat geen gevolgen voor de grote Van Dale. Voor de medewerkers brengt het een ander gevoel met zich mee. Iedereen is nauwer betrokken bij het bedrijf.’

In Sluis herinnert de naam van de basisschool en een borstbeeld aan de grondlegger van het woordenboek. Je kunt er ook dineren in eetzaal Johan Hendrik van viersterrenhotel-restaurant De Dikke Van Dale.