Onze Taal. Jaargang 83

[p. 207]

Guus Middag
De taal van...
Kees Momma

Op tv, op straat, online - overal hoor en lees je weer net iets andere talen en taaltjes. Guus Middag staat er maandelijks bij stil.

Het was op een maandagavond, begin juni. Ik was aan het zappen en viel in een documentaire over ene Kees. Ik zag een grote jongen, of eerder: een jongeman, of nog beter: een volwassen man met een jongensachtig uiterlijk. Een beetje zoals Boudewijn Büch vroeger, of Marc-Marie Huijbregts nu. En net als Büch en Huijbregts had hij iets ontwapenends. Grote ogen, bevlogenheid, heldere articulatie - iemand naar wie je vanzelf blijft luisteren. En er was nog iets opvallends aan hem: zijn taalgebruik. ‘Mammie? Ik wou graag even mijn hart luchten. Die warmte heeft mij ineens weer zo onaangenaam overrompeld!’ Hij sprak alles luid en duidelijk uit, met erg veel nadruk. Het was vijftien graden, midden in november, en dat al een paar dagen lang. Dat had hem ernstig ontregeld. Hij leed eronder. ‘Ga ik ooit nog koelere dagen krijgen? Komen er echt betere tijden? Ik vind het wel een opgave, het weer van de laatste dagen!’

Kees Momma in Het beste voor Kees.

Zo mopperde hij nog een tijdje door, vol overgave, in goed verzorgde volzinnen, met een nadrukkelijke dictie, en een zeker accent - uit de omgeving van Wassenaar of een vergelijkbare kwaliteitsomgeving. Het onverwachte weer had repercussies voor al zijn vaste gewoonten, dus ook voor de dagelijkse traktatie bij zijn dagelijkse kopje thee: ‘Als het kouder was geweest, had ik wel een lekker gebakje genomen, maar dat zit er vandaag niet in. Ik neem maar een eenvoudig biscuitje, vanwege de hoge temperatuur.’ We zien ook hoe moeilijk hij het 's avonds heeft als de weerman op tv opnieuw hoge temperaturen aankondigt. Hij krijgt een aanval van woede en wanhoop tegelijk: ‘Dat verdómde kloteweer! Ik háát dat! Het is mijn vijand! Het komt écht níét meer góéd! We zullen dit jaar geen winter krijgen! Ik wil niet in een mediterraan klimaat leven! Dat wil ik niet!’

Mengeling

Ik bleek te zijn beland in Het beste voor Kees, een documentaire over het leven van Kees Momma, een klassieke autist van achter in de veertig. Hij woont nog bij zijn zorgzame ouders in huis, allebei rond de tachtig jaar. Er valt van alles over zijn leven, en zijn problemen, en over de zorgen van zijn ouders te zeggen, en daar ging de documentaire ook over, maar ik was vooral overrompeld door hoe Kees sprak. Een curieuze mengeling van omslachtige ouderwetse taal, dichterlijke vondsten en grove scheldpartijen. Ik hoorde er Gerard Reve in terug, Kees Ouwens, Maarten Biesheuvel, en dan ook nog wat typetjes van Van Kooten en De Bie, Marten Toonder, Jiskefet, Loenatik, Wim T. Schippers en Hans Teeuwen ertussendoor. Kees bij het bezichtigen van een nieuwe woning: ‘Ik vind het fantastisch hoe dit huis is geoutilleerd. Dat is werkelijk grandioos.’ Kees over zijn problemen met het zien van korte rokjes, en meer in het bijzonder een in een strakke kous gestoken vrouwenbeen: ‘daardoor gaat de aandachtverdeling voor het overige verloren’.

Hij gebruikt stoffige woorden als verdraaid, stilaan, van dien aard en danig. En veel van zijn zinnen maken ook een wat stoffige indruk. ‘Ik heb het vreselijk angstige gevoel dat dit weleens de voorbode kan zijn van meerdere van dit soort voorvallen.’ Hij spreekt een voor zijn leeftijd veel te ouderwets soort Nederlands - vermoedelijk omdat hij nogal geïsoleerd leeft en de hele dag door vooral met zijn moeder praat. Zij spreekt keurig, en heel verzeurgd, de taal van de betere krengen - een beetje zoals Beatrix. Dat geeft soms aardige contrasten. Bijvoorbeeld als ze samen in de auto op de snelweg zitten en Kees zich ergert aan het rijgedrag van een Duitse medeweggebruiker. Hij ontploft in klassieke, toch ook al wat gedateerde anti-Duitse scheldwoorden: ‘Vieze vuile teringmof!’, ‘Schweinhund!’, ‘Arschloch!’, ‘Waterstofbommen op Moffrika!’

Penarietoestand

Tegenover de driftbuien van Kees staan heel gevoelige momenten - van angst en nervositeit, vervoering en vreugde. Er schuilt een dichter in Kees, uit de tijd van de volle romantiek: ‘De omgeving is daar prachtig! Ik ben werkelijk vol lyriek over de natuur en de schoonheid! Wat is het daar mooi!’ Hij is volledig overgeleverd aan zijn indrukken, en hij kan er alleen met nadruk over spreken. Hij is enorm grappig - en ook enorm triest. Zijn geval is erg vermakelijk - en ook erg ontroerend. Hij weet dat hij nooit het leven zal kunnen leiden dat hij wel zou willen leiden. ‘Mijn handicap heeft al die mogelijkheden totaal tenietgedaan.’ Het klinkt dramatisch, als het grote inzicht van een tragische held aan het slot van een tragedie. Zie de mens: hij lijdt, en hij weet het. Het lot van Kees raakt daarmee aan het lot van de mens in het algemeen. Maar we kunnen het niet allemaal zo mooi zeggen als Kees. Hij bevindt zich, in zijn eigen woorden, in ‘een vreselijke penarietoestand’. En hij weet het. ‘En dat bedroeft mij enorm.’