Onze Taal. Jaargang 83

[p. 190]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Klerestreek/klerenstreek

? Als je van het hart moet dat iets een rotstreek is, schrijf je dan klerestreek of klerenstreek? En waar komt die negatieve betekenis van dit klere(n)- eigenlijk vandaan?

Illustratie: Matthijs Sluiter

! In de betekenis ‘rotstreek’ is klerestreek de juiste spelling. De tussen-n blijft volgens de officiële spellingregels achterwege ‘wanneer een of elk van beide delen, of het geheel, niet (meer) herkenbaar is als afzonderlijk woord in de oorspronkelijke betekenis’, en dat is ook het geval bij klerestreek.

Het voorvoegsel klere- heeft namelijk niets met kleding te maken. Het is ontstaan uit de krachtterm klere in de verwensing ‘Krijg de klere’ en versterkingen als ‘Hij schrok zich de klere.’ Voor de herkomst van dat klere bestaan twee verklaringen: het kan een verbastering zijn van de ziektenaam cholera (en is dan vergelijkbaar met voorvoegsels als pest-, tering- en tyfus-, die ook naar ziektes verwijzen), maar ook van het Franse woord colère, dat ‘woede’ betekent. De etymologische woordenboeken neigen tegenwoordig naar die tweede verklaring, die beter aansluit bij de klemtoon en de uitspraak.

Bij samenstellingen met kleren in de betekenis ‘kleding’ komt er wel een n: klerenborstel, klerenzaak. Alleen worden zulke woorden meestal vermeden vanwege de associatie met het voorvoegsel klere-; in plaats daarvan wordt dan gekozen voor bijvoorbeeld kleerborstel en kledingzaak.

Kleren: geen enkelvoud?

Het woord kleren (‘kleding’) heeft alles te maken met het woord kleed. In de Middeleeuwen had dit als hoofdbetekenis ‘kledingstuk’, en had het als meervoud kleder. Dat -er was in de Middeleeuwen een gebruikelijke meervoudsuitgang; zo waren eier en kinder destijds het meervoud van ei en kind. Toen deze meervouden na verloop van tijd niet meer als zodanig herkend werden (zie ook de rubriek ‘Taaltje!’ in het meinummer van dit jaar), zette men er de meervoudsuitgang -en achter; zo ontstonden eieren, kinderen, en ook klederen. Weer later werd klederen in de uitspraak verkort tot kleren; iets soortgelijks gebeurde met bijvoorbeeld lederen - leren en broeder - broer.

In de algemene betekenis ‘kledingstuk’ is kleed nu min of meer uitgestorven. Wel wordt kleed(je) in België nog gebruikt als synoniem van jurk. De vorm kleren is te beschouwen als een plurale tantum: een woord dat alleen in het meervoud voorkomt, net als hersenen en mazelen. Wie toch een enkelvoudsvorm nodig heeft, kan het best kiezen voor kledingstuk.

Letterlijk en figuurlijk

Zo gek als een deur

? Waar komt de uitdrukking ‘Hij is zo gek als een deur’ vanda an?

! In deze uit drukking gaat het niet om een deur die open en dicht kan, maar om een oud woord voor ‘nar, dwaas’. Het woord deur had enkele eeuw en geleden devorm dore. Dit woord had twee betekenissen: ‘deur’ en ‘dwaas’. Etymologisch gezien zijn dit verschillende woorden; in de betekenis ‘deur’ is het verwant met het Duitse Tür, in de andere betekenis met het Duitse Tor (‘dwaas’).

De dwaas: tarotkaart.

Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal kon je vroeger ook ‘zo dronken zijn als een deur’ en ‘een figuur slaan als een deur’, maar voor de rest is deur in de betekenis ‘dwaas’ al lang in de vergetelheid geraakt. Daardoor werd zo gek als een deur geassocieerd met de bekende deur, en ontstonden er varianten als zo gek als een looien deur, zo gek als een draaideur en zo zot als een achterdeur.

Woningsector/woningssector

? Mag je in plaats van woningsector ook woningssector schrijven?

! Dat is niet aan te raden. Geen enkel woordenboek of spellingnaslagwerk vermeldt woningssector. Ook in andere woorden die met woning beginnen, staat volgens de naslagwerken geen tussen-s: woningmarkt, woninginrichting, woningruil, etc.

De regels voor de tussen-s bieden op zich aardig wat vrijheid. In het kort komt het erop neer dat je een tussen-s schrijft als je die ook hóórt in het woord waar het om gaat. Als dat niet te horen is - doordat het tweede woorddeel zelf met een s- of z-klank begint, zoals bij woningsector - moet je kijken naar een vergelijkbaar woord waarbij dat tweede deel met een andere letter begint. Het is stationschef (en niet stationchef) omdat het ook stationsplein is, en het is belastingstelsel omdat het ook belastingdienst is.

Als er twee gangbare manieren zijn om een woord uit te spreken, zijn ook beide schrijfwijzen correct; dit geldt bijvoorbeeld voor drug(s)gebruik, spelling(s)probleem en voorbehoed(s)middel. Bij samenstellingen met woning geldt dit echter niet: vormen als woningsmarkt, woningsinrichting en woningsruil klinken vreemd (en komen in verzorgde teksten niet voor), en daarom is ook de schrijfwijze woningssector niet aan te raden.

[p. 191]

Sfeer wordt soms ook met zw geschréven: advertentie in Apeldoornse Courant.

Uitspraak van sfeer

?Ik hoor het woord sfeer vaak uitgesproken worden als ‘sweer’ of ‘zweer’. Is dat correct?

!Nee, volgens alle naslagwerken die uitspraak vermelden, wordt sfeer uitgesproken met een stemloze (‘harde’) s en f aan het begin. Wel is het zo dat de combinatie sf niet zo heel alledaags is; het is makkelijker om tussen de s en de ee een ‘zachtere’ klank uit te spreken, en zo ontstaat ‘sweer’.

Korte taaltips

Een()ieder Je schrijft eenieder als één woord, net als het (wat ‘gewonere’) synoniem iedereen. Er komen geen accenten op de ee. » www.onzetaal.nl/eenieder

Trema Woorden als begroeiing, voltooiing en heiig krijgen geen trema. » www.onzetaal.nl/begroeiing

Kilo-, mega-, giga- 1000 kilobyte is 1 megabyte (MB); 1000 megabyte is 1 gigabyte (GB); 1000 gigabyte is 1 terabyte (TB). Nog groter zijn peta-, exa-, yotta- en zetta-. » www.onzetaal.nl/giga

Kabinet(-)Rutte(-)II Tussen kabinet en de naam van de premier komt een streepje; voor het volgnummer komt een spatie: kabinet-Rutte II. » www.onzetaal.nl/kabinet

De uitspraak ‘zweer’ wordt misschien veroorzaakt door hypercorrectie (overdreven correctheid uit angst om het fout te doen): omdat mensen hebben geleerd dat ze bijvoorbeeld zon niet met een s-klank mogen uitspreken, vervangen ze soms ook in andere woorden de s door een z. Bekende voorbeelden zijn ‘zerieus’ en ‘zentraal’ (in plaats van ‘serieus’ en ‘sentraal’). Na een z kun je echter al helemaal geen f-klank uitspreken, en zo ontstaat de uitspraak ‘zweer’.

‘Sweer’ en ‘zweer’ gelden - hoewel ze al vrij vaak voorkomen - (nog) niet als verzorgde uitspraak.

Zichzelf wijzen / zich vanzelf wijzen

?Wat is juist: ‘Dat wijst zichzelf’ of ‘Dat wijst zich vanzelf’?

! Het is allebei juist, maar ‘Dat wijst zich vanzelf’ is het gewoonst.

In beide formuleringen is zich wijzen gebruikt. Dit gebruik van het werkwoord wijzen is volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal vermoedelijk ontstaan uit de constructie iemand de weg wijzen. Als het om een route ging die aan duidelijkheid niets te wensen overliet, werd een formulering gebruikt als ‘de weg wyst zich zelven’ (aangetroffen in 1766) of ‘ik kan den weg niet missen, 't kasteel wijst zich van zelf’ (Jacob van Lennep in 1865).

Tegenwoordig kunnen ook andere dingen dan routes en plaatsen ‘zichzelf wijzen’ of ‘zich vanzelf wijzen’. In die figuurlijke betekenis is ‘Dat wijst zich vanzelf’ het gewoonst geworden.

Taaltrainingen

In het najaar geeft Onze Taal weer op diverse plaatsen taaltrainingen. Leden van Onze Taal kunnen met €35,- korting deelnemen.

•	30 september, Amsterdam: spelling
•	6 oktober ('s morgens), Den Haag: leestekens
•	6 oktober ('s middags), Den Haag: grammatica
•	9 oktober, Amsterdam: opfristraining taalregels
•	13 oktober ('s avonds), Den Haag: werkwoordspelling
•	28 oktober, Tilburg: opfristraining taalregels
•	1 november, Amsterdam: spelling
•	4 november, Deventer: spelling
•	13 november, Zwolle: opfristraining taalregels
•	20 november, Amsterdam: opfristraining taalregels

Informatie over prijzen, deelname en inschrijving vindt u op www.onzetaal.nl/taaltrainingen.

Meer taaladvies?

Direct antwoord op een taalvraag? De Taaladviesdienst is elke werkdag telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon). op onze website vindt u bovendien zo'n 2000 taaladviezen: www.onzetaal.nl/taaladvies.