Onze Taal. Jaargang 83

[p. 173]

Hans Beelen en Nicoline van der Sijs
Woordsprong
IJzige eilanden

In de rubriek ‘Woordsprong’ maandelijks aandacht voor de oorsprong van allerlei woorden.

Deze zomer bezoekt de Zr. Ms. Zeeland, een patrouilleschip van de Koninklijke Marine, het eiland Jan Mayen in de Noordelijke IJszee, dat precies vierhonderd jaar geleden werd ontdekt. Waar komt de naam Jan Mayen vandaan, en wat is eigenlijk de correcte benaming voor de nóg noordelijker gelegen eilandengroep: Svalbard of Spitsbergen? Een etymologische expeditie naar drie ijzige eilanden.

Jan Mayen

Tussen Noorwegen en Groenland, ten noorden van IJsland, ligt het eiland Jan Mayen. Als officiële ontdekker van het eiland geldt de Londense koopman John Clarke; hij ontdekte het op 28 juni 1614 en noemde het Isabella. In hetzelfde jaar werd het eiland door verschillende Nederlandse zeevaarders herontdekt, die het onafhankelijk van elkaar een eigen naam gaven. Kapitein Jan Jansz. Kerkhoff uit Delfshaven noemde het Mauritius, naar stadhouder Maurits van Oranje-Nassau. Kapitein Jan Jacobsz. May van Schellinkhout doopte het eiland ter ere van de cartograaf Carolus Joris, die meevoer, Mr. Joris Eiland. De noordelijke punt van het eiland noemde hij naar zichzelf Jan Mayen Hoeck.

Het eiland Jan Mayen op een kaart uit 1664.
Nederlands Scheepvaartmuseum, Amsterdam.

De Nederlandse schepen die het eiland in 1614 aandeden, voeren alle voor de in dat jaar opgerichte Noordsche Compagnie, een maatschappij van kooplieden die gezamenlijk de walvisvaart in het hoge noorden bedreven. Tussen de kamers waarin de Noordsche Compagnie was ingedeeld rees een conflict over de rechten op de walvisvaart in de wateren rond Jan Mayen. Door de Staten-Generaal, die geen partij wilden kiezen, werd het eiland lange tijd neutraal aangeduid als het ‘eyland in questie’.

De naam Jan Mayen Eylant (‘eiland van Jan May’) is voor het eerst aangetroffen op een kaart van Willem Jansz. Blaeu uit 1620. Door de kaarten van Blaeu werd de naam ook internationaal verbreid, en weldra verkort tot Jan Mayen.

Vanwege de ligging werd Jan Mayen in de twintigste eeuw van groot belang voor de weersvoorspelling. In 1921 werd op het eiland een Noors weerstation gevestigd. In 1929 eiste Noorwegen de soevereiniteit op. De Nederlandse naam is door de Noren gehandhaafd.

Bereneiland

Bereneiland, gelegen halverwege de Noordkaap en Spitsbergen, is in 1596 ontdekt door Willem Barentsz, tijdens een expeditie die bedoeld was om een noordelijke route naar Oost-Azië te vinden, maar die zou eindigen met de overwintering op Nova Zembla. Het eiland is genoemd naar een grote ijsbeer die de Nederlanders er tegenkwamen: ‘Den 12. Junij smorgens sagen wy een witten Beyr. (...) Dit Eylandt noemden wy het Beyren Eylandt.’ In 1920 kwam Bereneiland onder Noors bestuur. De huidige Noorse naam Bjørnøya is een letterlijke vertaling van de oorspronkelijke Nederlandse naam.

Spitsbergen

Net als Bereneiland is Spitsbergen ontdekt door Willem Barentsz. Van het oorspronkelijke journaal van Barentsz is een Frans uittreksel bewaard. Op 24 juni 1596 wordt hierin vermeld dat het land bestond uit ‘montaignes agues, parquoy l'appellions Spitsbergen’ (‘puntige bergen, vandaar dat we het Spitsbergen noemden’).

In de daaropvolgende eeuwen werd de eilandengroep voornamelijk bezocht door walvisvaarders, pelsjagers en mijnwerkers, zonder dat er een bepaald land was dat Spitsbergen in bezit nam. In 1920 werd in het internationale Spitsbergen-verdrag bepaald dat Spitsbergen onder Noors bestuur kwam. Vijf jaar later besloten de Noren Spitsbergen om te dopen tot Svalbard. Die naam betekent ‘koude kust’, en was aangetroffen in een IJslandse kroniek van het jaar 1194.

De Noren reserveerden de naam Spitsbergen voor West-Spitsbergen, het grote westelijke eiland, een deel dus van de archipel. Verwarrend genoeg verwijst Spitsbergen in andere talen dan het Noors conform het (door Nederland mede ondertekende) verdrag nog steeds naar de archipel als geheel.

Smeerenburg

Op huidige Noorstalige kaarten van Spitsbergen en Jan Mayen herinneren tal van namen aan de aanwezigheid van Nederlandse walvisvaarders. In de zeestraat Hinlopenstretet herkennen we de Friese plaatsnaam Hindeloopen. De Salaatberget is genoemd naar het aldaar gevonden lepelblad, waarvan de gevriesdroogde blaadjes als sla toebereid een probaat middel tegen scheurbuik vormden. Op het uiterste noordwestpuntje van Spitsbergen, op Amsterdamøya (‘Amsterdameiland’), bevond zich van ca. 1614 tot 1660 een nederzetting waar het spek van gevangen walvissen tot traan werd gekookt. Dat dit letterlijk een ‘smerig’ (dat wil zeggen met veel ‘smeer’, ‘vet’, gepaard gaand) karwei was, blijkt uit de naam Smeerenburg. En zeilend door de Liefdefjord moesten de Nederlandse zeelui in vroeger eeuwen vast en zeker even aan de geliefden thuis denken.