Onze Taal. Jaargang 83

[p. 166]

N.N., Cees H., Willem Holleeder
Moeten verdachten met initialen worden aangeduid?
Frank J.

Criminelen en verdachten worden in de krant alleen met hun initialen aangeduid. Maar soms gebeurt dat ook niet. Of maar half. Wat zit daarachter? Moet die regel wel in deze vorm gehandhaafd blijven?

Illustratie: Frank Dam

Veroordeelden hebben recht op privacy, en dat geldt al helemaal voor verdachten, die immers nog niet schuldig zijn bevonden. Daarom horen kranten verdachten en veroordeelden niet bij de naam te noemen, maar hooguit met hun initialen. deze aanbeveling komt van het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren en is te vinden in de stijlboeken van alle belangrijke kranten. Het lijkt een simpele regel, maar kranten passen hem lang niet altijd toe. Waar ligt dat aan? En hoe zou het moeten?

Het initialenvoorschrift is geen etiquetteregel van het type ‘Taartjes eten we met de hoed op.’ De regel dient een maatschappelijk doel, namelijk privacy bieden aan een groep die maatschappelijk zwak staat, door de identificatie te bemoeilijken. Voor een geslaagde identificatie is niet alleen de naam doorslaggevend, maar vooral het totaalplaatje dat de tekst geeft. Ook geslacht, leeftijd, woonplaats en de plaats van het delict kunnen puzzelstukjes zijn waarmee we de verdachte kunnen identificeren. Dat bleek toen de directeur van de Zettense opvoedingsinrichting voor meisjes opgepakt werd wegens een zedendelict. Vermelding van zijn functie en de inrichting was voldoende om te weten om wie het hier ging. Het is daarom heel goed mogelijk om weliswaar de initialenregel naar de letter toe te passen, maar tegelijk tegen de geest ervan te handelen. Een ander voorbeeld is de manier waarop de Volkskrant in 1997 een verdachte introduceerde: ‘Adri S., oprichter en voormalig eigenaar van het effectenkantoor NIB Strating’.

Naming-and-shaming

Deze gevallen zijn te zien als voorbeelden van knulligheid, maar soms lijkt er opzet in het spel. Een

[p. 167]

paar jaar geleden herinnerde iemand zich in de Volkskrant hoe in de jaren zestig een opgepakte vechtersbaas in de pers werd aangeduid als ‘J.C., schrijver van het boek Ik Jan Cremer’. En De Telegraaf schreef in 1994: ‘Het ging om de 24-jarige Oscar R., die dezelfde achternaam heeft als de in de politiek omhoog geschoten Evan Rozenblad.’ Het kan haast niet anders of hier wilden de journalisten de regel ontduiken, omdat ze de informatie pikant vonden. Het is ook mogelijk dat ze hadden ingeschat dat deze verdachten wel tegen een kleine aantasting van hun privacy zouden kunnen. Maar ook los daarvan kun je je afvragen wat er eigenlijk tegen is om boeven extra te straffen door ze met de volledige naam aan te duiden.

Tegen zo'n praktijk van ‘naming-and-shaming’ pleiten twee overwegingen. Een praktische is dat veel verdachten nooit berecht worden, anderen wel berecht maar niet veroordeeld worden, en enkelen onterecht veroordeeld blijken. Die hebben geen enkele schuld en verdienen dus ook niet de extra straf die schending van je privacy nu eenmaal is. De andere overweging is meer principieel. Aantasting van de privacy door openbaarmaking van de naam geldt levenslang. En met levenslange straffen kun je niet zuinig genoeg omspringen.

De initialenregel kent uitzonderingen, die direct voortvloeien uit het doel van de regel. Als bijvoorbeeld een boef zelf de publiciteit heeft gezocht, is vermelding van zijn volledige naam natuurlijk toegestaan. Een andere uitzondering betreft de namen van buitenlandse boeven in rapportages over rechtszaken in den vreemde. Die mogen voluit, want de kans is klein dat het Nederlandse publiek hun privacy zal bedreigen. Daarom werd de Belgische man die kleuters in een Vlaams dagverblijf had omgebracht, vijf jaar geleden in Nederlandse kranten met zijn volle naam aangeduid.

De initialenregel is een compromis, en dat maakt hem halfslachtig, vergelijkbaar met het ogenbalkje bij foto's.

Übercool

Als de boef en zijn familie de enige mensen zouden zijn met wie rekening moet worden gehouden, dan had de regel simpelweg kunnen luiden: omschrijf de boef alleen in de meest algemene termen. Dan kun je het bijvoorbeeld hebben over ‘een 62-jarige man’. Dat dit meestal niet gebeurt, wijst erop dat er ook anderen zijn die juist wél identificatie willen. Denk in de eerste plaats aan krantenlezers die bij misdaden het naadje van de kous willen weten. Voor hen is het vervelend om te beseffen dat er informatie voor hen wordt achtergehouden. Deze tegenkracht heeft de afgelopen jaren aan belang gewonnen. De fascinatie voor misdaad, die er altijd al was maar als niet chic gold, wordt breder gedeeld, ook door de elite. Criminelen zijn cool en topcriminelen zijn übercool. Columnist Gerard Mulder zag ruim tien jaar geleden in de Volkskrant de rangorde van onze belangstelling weerspiegeld worden in de wijze van aanduiden. Zo blijven losers anoniem, en krijgen kruimeldieven en tasjesrovers hoogstens initialen. Maar moordenaars, verkrachters en drugshandelaars hebben kennelijk in elk geval recht op een volledige voornaam voor hun initiaal, zodat we in deze tijd kunnen lezen over drugsbaron Cees H. En een topcrimineel als Willem Holleeder mocht zijn hele naam houden.

Politie

Naast nieuwsgierige krantenlezers is er nog een tweede groep die er belang bij heeft om verdachten met hun naam aan te duiden: het opsporingsapparaat. De politie en het Openbaar Ministerie willen in sommige zaken dat zo veel mogelijk mensen aangifte tegen een verdachte doen. Maar die komen pas los als de slachtoffers de kans krijgen om de verdachte te herkennen. Om die reden werden van de babyverkrachter Robert M. de naam en een foto zonder balk over zijn ogen verspreid.

En dan zijn er de schrijvers van de misdaadberichten. Die willen graag een levendig, informatierijk stukje schrijven, maar dat gaat niet goed als zij de verdachte alleen kunnen aanduiden als ‘de verdachte’ - zie bijvoorbeeld het verslag van de aanhouding van een afperser, onlangs in de Volkskrant: ‘Toen de man (...) weigerde (...), kreeg hij van de verdachte te horen dat hij dat binnen 24 uur wel zou merken, aldus justitie. Vervolgens zou de Delftenaar op 30 april door de verdachte en drie andere motorrijders zijn mishandeld.’

De initialenregel is dus een compromis tussen het belang van verdachten en hun familie, en dat van geïnteresseerde buitenstaanders, politie en journalisten. Dat maakt de regel halfslachtig, vergelijkbaar met het ogenbalkje bij foto's. De identificatie is moeilijk, maar de lezer wordt wel op het spoor gezet. Het is goed mogelijk dat de initialen daardoor intrigerender werken dan de volledige naam, zoals een schim achter matglas meer tot kijken uitnodigt dan een persoon die door helder glas zichtbaar is.

Intussen is er ook nog een heel andere groep die geen last zou hebben van de vermelding van de volledige naam (en trouwens ook niet van een volstrekte anonimisering), namelijk niet-misdadige personen met dezelfde initialen. Zij lopen het risico door de lezers ‘herkend’ te worden. Natuurlijk kan dit ook gebeuren met een volledige naam. Maar bij initialen wordt de kans op verwarringen veel groter. Zoiets moet de aanleiding zijn geweest van een rectificatie die in 2001 verscheen in NRC Handelsblad onder het kopje ‘Notaris Le C.’: ‘In het bericht Notaris verdacht van fraude (...) wordt een van de verdachten aangeduid als notaris Le C. Het gaat hier om mr. M.E. le C. uit Hilversum en niet om zijn ambtgenoot mr. P.J.M. Le Cat uit Amsterdam, die niets met de zaak te maken heeft.’

Voornamen

Al die verschillende belangen maken het toepassen van de initiaalregel niet eenvoudig. Maar er is nog iets: ons taalgebruik verandert. De voornaam is in de tweede helft van de vorige eeuw geleidelijk meer

[p. 168]

openbaar geworden. Daarvóór werden alleen vorsten met de voornaam aangeduid, nu geniet men in showbizz- en voetbalkringen hetzelfde prerogatief. De ontwikkeling gaat nog steeds door. Nog maar tien jaar geleden vonden lezers de kop ‘Winny en Cor huilen uit in restaurant’ boven een artikel in het Utrechts Nieuwsblad over de LPF-politici mevrouw De Jong en de heer Eberhard te familiair. De ombudsman van deze krant gaf hun gelijk en legde uit dat iemand bij de voornaam noemen altijd verkeerd is. Als de strekking van het bericht positief is, wekt de journalist ermee de indruk dat hij met de benoemde persoon bevriend is (en dat terwijl een journalist altijd afstand moet houden). En als het bericht negatief is, geeft de voornaam er een denigrerend smaakje aan. De commotie over de kop kunnen we nu niet meer zo goed navoelen, en veel journalisten zullen zich niet herkennen in de redenen die de ombudsman aanvoert.

De grote vlucht die de voornaam genomen heeft, verklaart ook de opmars van de combinatie ‘volledige voornaam + initiaal van de achternaam’, die volgens columnist Gerard Mulder dus vooral voor boeven uit de B-categorie gebruikt wordt: moordenaars, verkrachters en drugshandelaars - niet de topcriminelen. Deze ‘halfinitiaal’ heeft een andere status dan de volledige initiaal. Zo'n volledige initiaal kan slaan op een boef, maar hij wordt ook in andere omstandigheden gebruikt. Denk bijvoorbeeld aan de aanduiding van de spreker in notulen, of de paraaf op bladzijden van een contract. Daardoor is de volledige initiaal nog steeds geschikt om er gewone, nietcriminele mensen mee te anonimiseren. Hoe dat moet, deed Volkskrant-columniste Sylvia Witteman vorig jaar voor: ‘Die lustpil voor vrouwen is trouwens iets wezenlijk anders dan viagra. Wat ik begrepen heb van vrienden wier naam ik hier niet zal noemen omdat een initiaal al gênant genoeg is (Hoi S.! Hoi L.!), is dat je van viagra helemaal niet geil wordt.’

Willem Holleeder, een van de topcriminelen die niet met initialen worden aangeduid.
Foto: College Tour/NTR

Signaalfunctie

Voorzover ik heb kunnen nagaan, wordt de halfinitiaal echter alleen gebruikt voor boeven. Daardoor heeft die ook een signaalfunctie gekregen: ‘Let op: dit is een boef.’ Zo werkt dit procedé nu eenmaal. Daarom besloot de Volkskrant de naam van een vader die zich verzette toen zijn kinderen uit huis geplaatst werden, met de volle naam te vermelden ‘omdat alleen de initiaal de man als crimineel zou bestempelen terwijl hij dat niet was’. Vandaar ook dat sommigen die van een overtreding worden verdacht, tegenwoordig liever met hun volledige naam in de krant komen dan half of helemaal verinitialiseerd.

Twintig jaar geleden schreef iemand nog een ingezonden brief in NRC Handelsblad om te protesteren tegen het feit dat de krant de in een proces verwikkelde politicus Janmaat met zijn volle naam aanduidde. Probeert u zich voor te stellen wat er zou gebeuren als de kranten nu zouden besluiten om de partijleider van de PVV bij een proces met ‘Geert W.’ aan te duiden in plaats van met de volledige naam. De wereld zou te klein zijn en het protest zou aangevoerd worden door PVV-aanhangers.

Internet heeft ervoor gezorgd dat iedereen die een ernstig misdrijf heeft gepleegd, daardoor in feite een bekende Nederlander is geworden.

Behalve de opmars van de voornaam is er ook een technische ontwikkeling die de initialenregel bedreigt. Altijd al gold er een uitzondering op die regel: als de boef een bekende Nederlander is, mocht de volledige naam gepubliceerd worden. Internet heeft ervoor gezorgd dat iedereen die een ernstig misdrijf heeft gepleegd, daardoor in feite een bekende Nederlander is geworden. In ieder geval kun je met één muisklik achter zijn volledige naam komen. Dus heeft de initialenregel geen zin meer en kunnen kranten beter zelf de hele naam publiceren in plaats van impliciet de lezer naar hun voornaamste concurrent doorsturen.

Er is ook een andere aanpak mogelijk. Die houdt in dat voor internet en andere nieuwe media dezelfde fatsoensregels gaan gelden als die welke sinds jaar en dag voor kranten van kracht zijn. In dit geval betekent het dat moderatoren van websites en andere poortwachters van nieuwe media in gebreke kunnen worden gesteld als ze de volledige naam van criminelen publiceren.