Onze Taal. Jaargang 83

[p. 154]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Dus we vieren / dus vieren we

? Welke zin is beter: ‘Fien is jarig, dus we vieren feest’ of ‘Fien is jarig, dus vieren we feest’?

Illustratie: Matthijs Sluiter

! Beide zinnen zijn juist. Er is alleen een verschil in woordsoort: in de eerste zin is dus een voegwoord, in de tweede een bijwoord. In het kader hieronder staat meer uitleg over het verschil tussen voegwoorden en bijwoorden.

Als dus een voegwoord is, komt na dus dezelfde zinsvolgorde als na bijvoorbeeld en of want - dat wil zeggen eerst het onderwerp (we) en dan de persoonsvorm (vieren): ‘Fien is jarig, en we vieren feest.’ Fungeert dus als bijwoord, dan wordt dezelfde volgorde gebruikt als na bijvoorbeeld daarom, namelijk persoonsvorm - onderwerp: ‘Fien is jarig, daarom vieren we feest.’ Voor de betekenis maakt het niet uit welke volgorde je kiest.

Overigens zijn er ook zinnen waarin na dus eerst een ander woord of zinsdeel staat, bijvoorbeeld vanavond; daarna volgt dan altijd de volgorde persoonsvorm - onderwerp: ‘Fien is jarig, dus vanavond vieren we feest.’ De volgorde ‘dus vanavond we vieren feest’ is niet juist.

Voegwoorden en bijwoorden

Met een voegwoord kun je van twee zinnen één lange zin maken. In ‘Ilse stapte in bed en ze viel meteen in slaap’ is en het voegwoord.

Een bijwoord maakt deel uit van één zin, zoals het woord daarom in de zin ‘Daarom vieren we feest.’ In een zin als ‘Fien is jarig, daarom vieren we feest’ is grammaticaal gezien sprake van twee zinnen.

Wat de volgorde betreft: als een zin begint met een bijwoord (zoals daarom in de zin hierboven), volgt daarna eerst de persoonsvorm (vieren) en vervolgens het onderwerp (we). Bij voegwoorden zijn twee volgordes mogelijk:

1.

Na onder meer en, maar en want gaat de zin verder in de ‘gewone’ zinsvolgorde: ‘Ilse stapte in bed en ze viel meteen in slaap’; ‘Ik blijf thuis, want ik heb erge hoofdpijn.’ Dit geldt ook voor het voegwoord dus.

2.

Na onder meer dat, omdat, als en toen volgt doorgaans eerst het onderwerp en staat het werkwoord achteraan; dit is de standaardvolgorde van een bijzin. Voorbeelden: ‘Ilse viel in slaap toen ze in bed stapte’; ‘Ik reis naar Brazilië, omdat ik bij het WK wil zijn.’ Zulke voegwoorden kunnen ook vooraan in de zin staan (wat voor de volgorde niet uitmaakt): ‘Toen Ilse in bed stapte, viel ze in slaap’; ‘Omdat ik bij het WK wil zijn, reis ik naar Brazilië.’

De voegwoorden bij punt 1 worden in grammaticaboeken ‘nevenschikkende voegwoorden’ genoemd; de andere zijn ‘onderschikkende voegwoorden’.

Letterlijk en Figuurlijk

De volle laag krijgen

? Waar komt de uitdrukking de volle laag krijgen (‘er stevig van langs krijgen, het flink te verduren hebben’) vandaan?

! De uitdrukking de volle laag krijgen (en de variant de volle laag geven) is al enkele eeuwen oud, en heeft te maken met oorlogvoering op zee. Met een laag werd een volledige rij kanonnen aan een kant van een oorlogsschip bedoeld; het is trouwens niet helemaal duidelijk waar die betekenis van laag vandaan komt. Als al die kanonnen tegelijk een salvo afvuurden op een ander schip, kreeg dat schip ‘de volle laag’. Er werd ook wel gesproken van ‘de gansche laag’ (= ‘de gehele laag’).

De volle laag kreeg vervolgens de betekenis ‘een salvo’. Hieruit ontstond de figuurlijke betekenis ‘een flinke uitbrander, schrobbering’, vooral dus in de combinaties de volle laag krijgen en de volle laag geven.

Schepen geven elkaar de volle laag, op een schilderij van Abraham Storck (ca. 1670).

Overstrest/overstresst/ overstressed

? Als je overmatig last hebt van stress, ben je dan overstrest, overstresst of overstressed?

! Voor alle drie de vormen is wat te zeggen. Het Witte Boekje (2011) is het enige naslagwerk waarin dit woord is opgenomen, in twee varianten: overstrest en overstresst. Die varianten sluiten aan bij het voltooid deelwoord van stressen, dat volgens het Witte Boekje als gestrest en als gestresst kan worden gespeld. Naslagwerken in de officiële spelling (het Groene Boekje, Van Dale e.d.) keuren alleen gestrest goed, dus vermoedelijk is in de officiële spelling ook alleen overstrest juist.

Overstressed is de juiste schrijfwijze in het Engels. Wie het woord als een Engels leenwoord beschouwt (en ook zo uitspreekt), kan het daarom ook in het Nederlands wel met -ed spellen.

Een nadeel van de Engelse spelling is dat je hier niet zomaar een verbogen vorm van kunt maken: de overstressede collega is geen voor de hand liggende schrijfwijze. Bij overstrest en overstresst gaat de verbuiging een stuk beter: de overstreste/overstresste collega.

[p. 155]

Eindbestemming

? In de trein hoor ik geregeld zinnen als: ‘De eindbestemming van deze trein is station Enschede.’ Volgens mij is eindbestemming een verhaspeling van bestemming en eindstation, of vergis ik me?

! Eindbestemming is een vaste term in het openbaar vervoer, met de betekenis ‘eindstation, eindhalte, eindpunt’. Hoewel bestemming misschien wel zou volstaan (‘De bestemming van deze trein is station Enschede’), is eindbestemming duidelijker. Het woord bestemming wordt namelijk ook gebruikt voor de plaats waar een reiziger naar op weg is. In feite is dus elk station (of elke halte) waar reizigers uitstappen, een potentiële bestemming. Door het woord eindbestemming te gebruiken, maak je duidelijk dat het om het eindpunt van de trein, bus, tram of metro gaat.

Het woord eindbestemming kan volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal trouwens ook een andere betekenis hebben, die niets met openbaar vervoer te maken heeft: ‘de bestemming van de menschelijke ziel na den dood; de eeuwige zaligheid; het eeuwige leven’. Maar in die betekenis wordt het vrijwel niet meer gebruikt.

Gen/genen

? Waarom is het meervoud van gen eigenlijk genen en niet gennen?

I Het woord gen komt uit het Duits. Volgens het Etymologisch woordenboek van het Nederlands introduceerde de Deense bioloog Wilhelm Johannsen het woord Gen - met het meervoud Gene - in 1909. Dit deed hij in een Duitstalige publicatie (Elemente der exakten Erblichkeitslehre); het Duits was in die tijd namelijk de belangrijkste taal in de natuurwetenschappen.

Doordat de publicaties pas jaren later vertaald werden, waren Nederlandse wetenschappers al dermate vertrouwd met het woordbeeld van het Duitse Gen, dat in het Nederlands de enkelvoudsvorm geen - die je misschien zou verwachten omdat Gen in het Duits met een lange e wordt uitgesproken - nooit ingang heeft gevonden. Daarbij heeft mogelijk ook meegespeeld dat geen al een veelgebruikte andere betekenis (‘niet een’) had. Eigenlijk is het dus eerder zo dat gen een afwijkende enkelvoudsvorm is, dan dat genen een onlogisch meervoud is.

Een gen.

Aan het woord gen/genen, en de verwante woorden genetisch en genetica, ligt het Oudgriekse woord genesis ten grondslag, dat ‘wording’ of ‘schepping’ betekent.

Meer Taaladvies?

Direct antwoord op een taalvraag? De Taaladviesdienst is elke werkdag telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon). op onze website vindt u bovendien zo'n 2000 taaladviezen: www.onzetaal.nl/taaladvies.

Taaltrainingen

In het najaar geeft Onze Taal trainingen op diverse plaatsen. Leden van Onze Taal kunnen met €35,- korting deelnemen.

•	Opfristraining: 9-10 en 20-11 Amsterdam, 28-10 Tilburg
•	Spelling compleet: 30-9 en 1-11 Amsterdam, 4-11 Deventer
•	Werkwoordspelling: 13-10 Den Haag
•	Grammatica en leestekens: 6-10 Den Haag

Informatie over prijzen en inschrijving vindt u op www.onzetaal.nl/taaltrainingen.

Korte taaltips

Chic/chique De spelling chique is alleen juist als je ‘sjieke’ zegt; als je ‘sjiek’ zegt, schrijf je chic. Dus: een chique jurk, en een chic hotel. » www.onzetaal.nl/chic

Continu/continue Voor continu/continue geldt iets dergelijks: het is een continue ontwikkeling (je zegt ‘kon-tie-nu-e’) maar een continu proces (want dan zeg je ‘kon-tie-nu’). » www.onzetaal.nl/continu

&-teken Het teken & (de ‘ampersand’) komt vooral voor in namen en afkortingen: Gall & Gall, C&A, r&b, etc. Als vervanger van het gewone woord en is het in verzorgde teksten af te raden. » www.onzetaal.nl/&-teken

Een/'een In een van de mensen en (het) een en ander komen bij voorkeur geen accenten op een. Dat gebeurt wel als het een telwoord is of veel nadruk krijgt: op één lijn zitten. » www.onzetaal.nl/een