Onze Taal. Jaargang 83

[p. 135]

Hans Beelen en Nicoline van der Sijs
Woordsprong
Verkorte woorden

In de rubriek ‘Woordsprong’ maandelijks aandacht voor de oorsprong van allerlei woorden.

Een maand geleden waren 58 wereldleiders op bezoek in Nederland om zich gezamenlijk te buigen over de nucleaire veiligheid. In de media werd deze ‘Nuclear Security Summit’ aangeduid als de ‘nucleaire top’ of de ‘atoomtop’, een woord dat is samengesteld uit atoom en top. Het thema van de atoomtop was echter niet het atoom, maar de atoomveiligheid. De samenstelling atoomtop is dus een verkorting van atoomveiligheidstop. Ook het woordje top is trouwens een verkorte vorm, te weten van top-conferentie. De volledige vorm zou dus moeten luiden: atoomveiligheidstopconferentie, een hele mond vol. De korte variant atoomtop is net zo duidelijk, maar minder omslachtig.

Taalkundigen noemen woorden als atoomtop verkorte samenstellingen. Verkorte samenstellingen komen al eeuwen voor in het Nederlands. Oudere voorbeelden zijn bisdom (van bisschopdom), bootsmaat (bootsmansmaat), stierenvereniging (stierenhoudersvereniging) en hulpakte (hulponderwijzersakte). In de februari/maart-aflevering van deze rubriek zijn we ingegaan op enkele gevallen die niet zo makkelijk als verkorting herkenbaar zijn: theedoek (van theegoeddoek) en washandje (washandschoentje).

De Nuclear Security Summit, oftewel: ‘atoomtop’, eind maart in Den Haag.
Foto: Raymond Noë

Kip-ei-kwestie

Zonnepitten zijn geen pitten van de zon, maar van zonnebloemen, eigenlijk dus: ‘zonnebloempitten’. Een scharrelei is een ei dat gelegd is door een kip die vrij buiten kan lopen en de grond kan omwoelen, ofwel ‘scharrelen’. Scharrelei is dus een verkorting van scharrelkippenei. Hoewel vrijlopende koeien en varkens er andere manieren op na houden om hun kostje te vinden dan scharrelende kippen, worden ook zij ‘scharreldieren’ genoemd. Scharrelvlees kan dus worden opgevat als een verkorting van scharreldierenvlees. Maar het woord kan evengoed simpelweg gevormd zijn naar analogie van scharrelei. De precieze herkomst ligt in het duister - het is een etymologische kipei-kwestie.

Dat zien we ook bij andere woorden. Kerncentrale is een verkorting van kernenergiecentrale, maar is kernmacht een verkorting van kernwapenmacht of van kernbommenmacht? Zo ook kan atoompolitiek worden herleid tot atoomwapenpolitiek, atoombompolitiek of atoomveiligheidspolitiek, dan wel - in een andere betekenis - tot atoomenergiepolitiek.

Taxi

Waarom worden woorden verkort? Dat heeft te maken met een universeel menselijk streven naar efficiënte communicatie. Ook afkortingen, samentrekkingen en onaffe zinnen zijn manifestaties van ons verlangen naar weglaten van het overbodige. De algemene term voor woorden of zinnen waaruit elementen zijn weggelaten, is ellips. Voorbeelden zijn Kerst (van Kerstmis), hum (humeur) en memo (memorandum), waarbij de lange en de korte vorm nog naast elkaar bestaan. In andere gevallen hebben de verkorte vormen de lange vormen min of meer verdrongen. Het woord voor de batterij van een auto is accu, niet accumulator, en dat voor een strafschop bij het voetballen penalty, en niet (meer) penaltykick. Ook het woord muisjes, voor het broodbeleg op beschuit dat wordt gegeten als er een baby is geboren, is een verkorting. De met een gekleurd suikerlaagje bedekte anijszaadjes hebben hun oorspronkelijke naam te danken aan de vormovereenkomst met muizenkeuteltjes.

Een mooi voorbeeld van verkorting is het woord taxi. Aan het eind van de negentiende eeuw werden huurrijtuigen voorzien van apparaten die de afgelegde afstand maten en de ritprijs lieten zien. In het Duits werd dit toestel ‘Taxameter’ genoemd. In het Frans werd het woord gewijzigd in taximètre. Voor de omslachtige samenstelling taximètre-automobile kwam in het Frans weldra de verkorting taxi op, die in het Nederlands is overgenomen.

Jaarclub

In het februari/maartnummer vroegen we u om meer voorbeelden van verkortingen toe te sturen. Dat heeft een aantal boeiende inzendingen opgeleverd. Kippengaas kan goed een verkorting van kippenhok(ken)gaas zijn, dat vroeger inderdaad werd gebruikt, maar het kan evengoed eenvoudigweg gaas zijn dat wordt gebruikt om de kippen binnen de ren of de tuin te houden. Ook jaarclub is voor tweeërlei uitleg vatbaar: het kan worden gezien als verkorte samenstelling in de betekenis ‘een groepje studenten die in hetzelfde jaar lid geworden zijn van een studentenvereniging’, eigenlijk dus: jaargenotenclub. Maar jaar kan hier ook in overdrachtelijke zin worden opgevat: ‘groep studenten van hetzelfde jaar’; in dat geval is het geen verkorte samenstelling.

Dat er verkorte woorden bestaan, staat buiten kijf, maar lang niet altijd is precies duidelijk of een woord een verkorte samenstelling is, en zo ja: hoe deze is gevormd.