Onze Taal. Jaargang 83

[p. 132]

Waarom wij niet netjes hebben leren spreken
75 jaar na de commissie-Bolkestein
Marc van Oostendorp

Dit jaar is het 75 jaar geleden dat de ‘commissie-Bolkestein’ met aanbevelingen kwam om Nederlandse leerlingen ook een ‘beschaafde uitspraak’ van het Nederlands bij te brengen. Waarom is er nooit zo'n officiële uitspraakregeling gekomen? En moeten we daarom treuren?

Illustratie: Frank Dam

Afgezien van de schrijver die zich opsluit in zijn boshut om in volstrekte eenzaamheid het ene meesterwerk na het andere op zijn laptop te tikken, spreekt ieder mens veel meer woorden uit dan hij opschrijft. Toch hebben we in Nederland wel een Spellingwet, maar geen Uitspraakwet. Er bestaat naast het Groene Boekje geen Groene mp3 - geen geluidsopname waarin voor allerlei woorden wordt voorgedaan hoe ze in correct Nederlands zouden moeten worden uitgesproken. Op Nederlandse scholen worden wel dictees gegeven, maar worden er nauwelijks punten gegeven voor uitspraak.

In mei 1939, deze maand precies 75 jaar geleden, werd de laatste serieuze poging ondernomen om iets officieel te regelen. De ‘Commissie ter bevordering van een meer verzorgd mondeling taalgebruik’ kwam in die maand met een rapport waarin werd gepleit voor maatregelen om in het onderwijs meer aandacht aan uitspraak te besteden. Van de plannen van die commissie kwam uiteindelijk niet veel terecht. Anders dan bijvoorbeeld in Vlaanderen is er in Nederland nooit veel aandacht aan uitspraak besteed in het onderwijs. Waarom niet?

Onderwijs

Aan de commissie uit 1939 heeft het niet gelegen. Ze werd voorgezeten door Gerrit Bolkestein, een voormalig onderwijsinspecteur die later dat jaar tot minister van Onderwijs zou worden benoemd. (Hij was de grootvader van de latere VVD-leider Frits Bolkestein.) Ook de beroemde Leidse hoogleraar Nederlands G.G. Kloeke speelde een actieve en belangrijke rol in de commissie. Zowel de politiek als de wetenschap stond dus achter het voorstel. Bovendien was de commissie ingesteld door de lerarenorganisatie Levende Talen.

De commissie-Bolkestein, zoals deze al snel genoemd werd, maakte onderscheid tussen drie soorten taalgebruik: ten eerste ‘de taal in de familiare omgang’, dan ‘de taal bij het min of meer verzorgd spreken (in kantoor, bureau, school, winkel, enz.)’ en tot slot ‘de taal bij weloverwogen voordracht (kansel, katheder, schouwburg, rechtszaal, studio)’. De nadruk moest in het onderwijs liggen op het middelste gebied. Aan het eerste hoefde geen aandacht te worden besteed: het onderwijs kon toch geen invloed uitoefenen op hoe mensen in huiselijke kring met elkaar spraken. Het derde gebied was wel belangrijk, maar voor veel leraren misschien te hoog gegrepen: ‘menig voortreffelijk docent zal onomwonden willen toegeven, dat hij geen declamator is.’ Er konden, dacht de commissie, misschien speciale ‘reizende’ leraren komen die leerlingen overal zouden leren gedichten voor te dragen.

[p. 133]

Onverzorgde indruk

Voor de gewone leraren zou het echter gaan om ‘beschaafde’ uitspraak op het werk en in de winkel. Het volgende probleem was te bepalen wat er dan precies moest worden onderwezen. Wat was nu eigenlijk de correcte Nederlandse uitspraak? De commissie wilde dit liever niet zelf bepalen, maar stelde alleen vast wat men in ‘beschaafde’ kringen wel of niet tot de juiste uitspraak vond horen.

Zo constateerde ze dat zowel de zogenoemde ‘huig-r’ als de ‘tong-r’ (die je maakt door het desbetreffende lichaamsdeel te laten trillen) ‘aanvaardbaar’ was, ‘daar beide door beschaafde sprekers gebruikt worden. Dit geldt niet voor de r-klank die de ch nadert. Ook het weglaten van de r in percent, persoon, enz. maakt een onverzorgde indruk. Niet zoveel aanstoot nemen velen aan het bijna geheel verdwijnen van de r in woorden als paard, boord.’

Bolkestein en de zijnen deden dus genuanceerde, zij het soms misschien wat willekeurige voorstellen: als het wel aanvaardbaar is om de r in paard weg te laten, maar niet die in persoon, hoe zit het dan met pakweg parkeer of porto? Hoe moet je precies weten waar je de grens van de ‘onverzorgde indruk’ overschrijdt?

De commissie gaf ook een paar grammofoonplaatjes uit waarop voordrachtskunstenaars lieten horen hoe het ideale Nederlands zou klinken. Zoals veel opnamen uit die tijd klinken ze in onze oren nogal kunstmatig, met iedere n uitgesproken.

Spelling is nu eenmaal gemakkelijker te beregelen dan uitspraak.

‘Een cachet van verzorgdheid’

Een uitspraakkwestie zoals behandeld door de commissie-Bolkestein (1939):

Een geheel ander aspect heeft de kwestie van het al-of-niet weglaten van de n bij substantieven of werkwoordsvormen. Ofschoon deze n bijkans in het gehele westen van ons land niet gehoord wordt en niet-tegenstaande vrijwel alle beschaafden die in onze grote cultuurcentra zijn opgegroeid, haar in de omgangstaal plegen weg te laten, zal wel niemand het uitspreken der n onbeschaafd willen noemen. Het tegendeel is het geval: door het laten horen van n's geeft de spreker aan zijn taal een cachet van verzorgdheid. De Commissie meent dan ook, dat het aanbeveling verdient deze n, vooral bij het lezen en declameren van gedragen proza en poëzie, te cultiveren. De leerlingen zullen geoefend kunnen worden in het opmerken van stijlverschil, wanneer men hun aandacht vestigt op de behandeling van de slot-n in verschillende omstandigheden.

Vager

Ondanks de indrukwekkende samenstelling van de commissie is er van haar voorstellen weinig terechtgekomen. Het is moeilijk te achterhalen waarom dat precies zo is. De Tweede Wereldoorlog brak uit, en kennelijk had men ook na de oorlog andere zorgen aan het hoofd. Aan de andere kant kwam er in 1947 wél een eerste versie van een Wet voorschriften schrijfwijze Nederlandsche taal, die in 2005 vervangen werd door de Spellingwet.

Misschien heeft ook een rol gespeeld dat de spelling nu eenmaal gemakkelijker te beregelen is: schrijven doe je met de zesentwintig letters van het alfabet, en het enige wat we hoeven vast te stellen is welke letter we wanneer precies gebruiken. Bij uitspraak ligt dat ingewikkelder. Dat doe je nu eenmaal met je lichaam, en mensen verschillen op allerlei heel kleine en subtiele manieren in lichaamsbouw. Er zijn voor bijna iedere klinker en medeklinker heel kleine verschillen in de uitspraak. Dat blijkt bijvoorbeeld al uit de beschrijving die de commissie-Bolkestein gaf van de r: niet alleen waren er dus drie manieren om die uit te spreken (waarvan er een de ch ‘naderde’, dus er in de buurt kwam, zonder hetzelfde te zijn), maar de uitspraak kon ook nog eens ‘bijna geheel’ wegvallen. Zodra je over uitspraak gaat praten, word je dus bijna noodzakelijkerwijs vager.

Aan de andere kant is er in Vlaanderen vooral in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw veel meer aandacht geweest voor ‘correcte’ uitspraak - al heeft ook die daar nooit geresulteerd in officiële regels. Maar helemaal onmogelijk kan het daarom ook niet zijn.

Uitspraakgidsen

Ondanks pogingen van de commissie-Bolkestein bestaan er in Nederland en Vlaanderen dus geen officiële uitspraakregels. Maar wie houvast zoekt, kan wél terecht in allerlei uitspraakgidsen. Zo verscheen in 1955 De zuivere uitspraak van het Nederlands van Pieter Linthorst, in 1970 het Groot uitspraakwoordenboek van de Nederlandse taal van R.H.B. De Coninck, in 1978 de ABN-uitspraakgids van P.C. Paardekooper, en in 2000 het Uitspraakwoordenboek van Josée Heemskerk en Wim Zonneveld.

Poldernederlands

We kunnen dus niet anders concluderen dan dat Nederlanders een correcte uitspraak nooit belangrijk genoeg hebben gevonden om er een officiële regeling voor te willen treffen, of om het een verplicht onderdeel te maken van alle soorten onderwijs. Hoewel mensen zich wel storen aan sommige uitspraakverschijnselen - er verschijnen af en toe wel ingezonden brieven als een weerman ‘buiwen’ zegt, of een arts ‘dementíé’ -, leven de meeste mensen na een dergelijk vergrijp gewoon door.

Het is ook moeilijk te zeggen wat er precies anders zou zijn gegaan wanneer de commissie indertijd wél haar zin had gekregen. Veranderingen in de uitspraak zoals het door Jan Stroop beschreven Poldernederlands (‘blaaif baai maai’) hadden dan wellicht niet doorgezet, of niet zo snel. Aan de andere kant kun je geloof ik ook niet zeggen dat de samenleving ontwricht is geraakt door dat Poldernederlands. En hoe dan ook is er op dit moment geen enkele politicus, wetenschapper of lerarenorganisatie die het uitspraakonderwijs alsnog verplicht zou willen stellen.