Onze Taal. Jaargang 83

[p. 131]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Ganzen in Goes

Tweemaandelijkse rubriek over namen die je tegenkomt als je door de atlas bladert.

Als je wilt weten waar een bepaalde plaatsnaam vandaan komt, kun je maar beter niet naar het gemeentewapen van die stad kijken. De kans op misvattingen is dan heel groot. Neem nu het wapen van Goes, waarop een gans te zien is.

Eerst een paar harde feiten over Goes. De deskundigen zijn het erover eens dat de plaatsnaam verwijst naar de naam van een kreek die vanuit een zeegat Noord-Beveland binnendrong (waar er eventuele restanten van het stroompje lagen of liggen, weten die deskundigen dan weer niet). In het Oudhoogduits van de achtste eeuw, en waarschijnlijk ook in het Oudnederlands van die tijd, bestond er een woord gus dat ‘stroom’ betekende.

Het Engelse goose

De naam van de stad is voor het eerst te vinden in een document uit 1216 en werd toen gespeld als Gous. Het is vrijwel zeker dat de naam toen al met een oe-klank werd uitgesproken. Waarom werd Goes met ou gespeld? Misschien was de stadsklerk die deze akte opstelde goed bekend met de Franse spelling van de oe-klank - ook toen al schreven de Fransen die als ou - en vond hij het wel chic om die na te volgen.

In 1333 werd voor het eerst de moderne spelling Goes gebruikt. En kort daarna moet het misverstand zijn ontstaan dat Goes iets met ganzen te maken zou hebben gehad. De oude betekenis ‘stroom’ was uit het collectieve geheugen weggezakt, maar geen nood: een nieuwe ‘verklaring’ diende zich aan. Omstreeks het jaar 1400 hadden de inwoners van Goes nogal wat handelscontacten met Engeland, zo schrijft de historicus C. Dekker in zijn boek Een schamele landstede (2002), en de naam Goes leek wel héél sterk op goose, het Engelse woord voor ‘gans’.

Het zal dan ook wel geen toeval zijn dat juist in die periode het stadswapen ontstond: met die gans erin. De associatie met ganzen moet vervolgens tot de mythe geleid hebben dat de naam Goes is afgeleid van een herberg De Gans. Ook kwam hieruit rond 1540 de straatnaam Ganzenpoort voort, voor een straat die tot dan toe Zuidpoort had geheten.

Het wapen van Goes in een publicatie uit 1777.
Gemeentearchief Goes

Hanzestad?

De ganzen waren niet de enige misvatting omtrent de naam Goes. Een tweede zou spoedig volgen. In het eerste kwart van de zestiende eeuw vond er in Goes en verre omstreken namelijk een klankverandering plaats: voortaan werd de g in het plaatselijke dialect uitgesproken als een h wanneer hij aan het begin van het woord stond. Sindsdien noemt de echte Goesenaar zijn stad dus ‘Hoes’, en een gans een ‘hans’.

Het gevolg was dat sommige amateur-historici zich nu enthousiast op het probleem wierpen en op de proppen kwamen met een nieuwe ‘verklaring’. Zij voerden aan dat Goes al eeuwenlang een handelsstad was en legden daarom verband met de Hanze, de bekende stedenclub die handeldreef in de Noordzee en Oostzee. Jammer alleen voor die theorie dat Goes nooit tot de Hanze heeft behoord. Tot de Hanze-mythe zal later ook wel hebben bijgedragen dat er in het tweede decennium van de twintigste eeuw in Goes een fliaal gevestigd was van de Hanzebank, een concern dat in het land diverse vestigingen had. In 1924 ging deze bank overigens alweer over de kop.

Cachet

Zoals Goes in de zestiende eeuw ‘Hoes’ was geworden, waren de ganzen, zoals gezegd, ‘hanzen’ geworden. In 1853 meldde het tijdschrift De Navorscher dat de Goesenaren door omliggende dorpen uitgescholden werden voor ‘ganzekoppen’ of ‘ganzebekken’. Vermoedelijk bezigde De Navorscher de vorm met een g omdat men die beschaafder vond, maar het lijdt geen twijfel dat het om ‘hanzekoppen’ en ‘hanzebekken’ moet zijn gegaan. En zie, uit deze scheldnamen is in de twintigste eeuw de bijnaam ontstaan die de stad in carnavalstijd draagt: Hanzehat.

Beide mythen - de ganzen en de Hanze - leven dus onverdroten in de volksverbeelding voort. Die Hanzestad, dat geeft de plaats cachet, en dus beweert de Zeeuwse VVV op haar website nog steeds onverstoorbaar dat Goes vroeger een Hanzestad was. En ook de ganzen zijn niet meer weg te branden: een kersverse nieuwbouwwijk heet Ganzeveste.