Onze Taal. Jaargang 83

[p. 128]

Frank Jansen
Omdat versus doordat
Afgedankte regel onbewust toch nageleefd

Lange tijd was het een onwrikbare regel: omdat gebruik je voor een reden, doordat voor een oorzaak. Maar toen duidelijk werd dat het toch vooral een papíéren regel is, werd die losgelaten. Intussen blijkt uit recent onderzoek dat ons taalgevoel ons hetzelfde ingeeft als wat de regel voorschreef.

Illustratie: Hein de Kort

‘Wat is het verschil tussen omdat en doordat?’

‘Tien jaar brommen!’ Met zulke raadseltjes werd vroeger het verschil tussen doordat en omdat erin gemasseerd. Als we in de zin ‘De patiënt stierf... de verpleegster de medicijnen verwisseld had’ op de stippeltjes doordat invullen, wordt in de zin een relatie gelegd tussen de situatie van het sterven en die van het verwisselen. Bij zo'n oorzakelijke relatie kan de verpleegster alleen onachtzaamheid verweten worden. Maar bij omdat wordt de lezer gestuurd naar een interpretatie waarin de verpleegster de geneesmiddelen met opzet verwisselde, met de bedoeling dat de patiënt zou sterven. In dat geval is het dus moord.

Omdat moest dus altijd worden gebruikt bij een reden (‘Ik nam mijn paraplu mee omdat het zou gaan regenen’), doordat bij een oorzaak: ‘De paraplu werd nat doordat het regende.’ Deze regel heeft lang behoord tot het ijzeren repertoire van de schrijftaalvoorschriften, totdat er in de jaren zeventig de klad in kwam.

Heldring

Vorig jaar overleed J.L. Heldring, bij taalliefhebbers vooral bekend om zijn rubriek in NRC Handelsblad waarin hij taalfouten signaleerde. Vlak voor zijn dood gaf hij nog een interview aan Onze Taal. Hij hechtte er toen aan te melden dat hij altijd openstond voor kritiek van deskundigen. Als voorbeeld noemde Heldring de omdat/doordat-regel. Fouten tegen deze regel behandelde hij altijd trouwhartig, totdat hij de artikelen las van dr. J. de Rooij, neerlandicus en jarenlang bestuurslid van Onze Taal: ‘De Rooij toonde aan dat dit een papieren regel is,

[p. 129]

die niet verankerd is in ons taalgevoel (...). Toen ben ik opgehouden met het signaleren van de fout. Ik buig voor de wetenschap. Maar als ik schrijf, maak ik het onderscheid nog altijd wel.’ Interessant in dit citaat is de laatste zin, waaruit blijkt dat Heldring verschil maakt tussen aan de ene kant het afschaffen van de (papieren) regel voor het verschil tussen omdat en doordat, en aan de andere kant het op grond van zijn eigen taalvermogen blijven onderscheiden van de twee voegwoorden.

Tellen

Hoe kwam De Rooij tot zijn conclusie? In de jaren tachtig van de vorige eeuw begon hij zijn onderzoek naar omdat en doordat met tellen. In de enige elektronische verzameling Nederlandse teksten die toen beschikbaar was, ging hij na hoe vaak de beide woorden met een redengevende dan wel oorzakelijke betekenis voorkwamen. Uit dit onderzoek blijkt dat omdat tien keer meer voorkomt dan doordat. En, belangrijker, terwijl doordat vrijwel altijd voor oorzakelijke verbanden gebruikt wordt, blijkt omdat bijna even vaak een oorzakelijk verband als een redengevend verband aan te duiden. ‘De paraplu werd nat omdat het regende’ komt dus even frequent voor als ‘De paraplu werd nat doordat het regende.’

Vervolgens legde De Rooij tien zinnen voor aan tien neerlandici. In elk van die zinnen stond een bijzin zonder voegwoord, die een oorzaak dan wel reden benoemde. Hij vroeg de proefpersonen aan te geven of ze omdat dan wel doordat zouden kiezen, én om te beoordelen of het verband oorzakelijk dan wel redengevend was. Uit de resultaten bleek dat deze specialisten het meestal niet met elkaar eens waren.

Foto's

Wat valt er voor conclusie te trekken uit De Rooijs onderzoek? Als er een tegenstelling is tussen omdat en doordat, dan lijkt die niet op de tegenstelling tussen ‘dag’ en ‘nacht’ of ‘dood’ en ‘levend’. Die tegenstellingen zijn absoluut: als het dag is, is het geen nacht, en als het nacht is, is het geen dag. Daardoor zijn de tegengestelden evenwaardig. Omdat en doordat vormen een heel ander type tegenstelling, namelijk die tussen ‘algemeen’ en ‘bijzonder’. Vergelijk het met een smartphone en een fototoestel. Met beide kun je foto's maken, maar bij een fototoestel is dat het enige wat je ermee kunt doen, terwijl je met je smartphone ook kunt telefoneren, whatsappen en weet ik wat nog meer. Daar staat wel tegenover dat fototoestelfoto's meestal scherper zijn dan smartphonefoto's.

Omdat lijkt met zijn twee functies op de smartphone, doordat lijkt op het fototoestel, omdat het alleen past bij oorzakelijke verbanden. Dat maakt van doordat wel een preciezer woord dan omdat. Een en ander heeft gevolgen voor de aloude omdat/doordat-regel: die kan niet zo absoluut geformuleerd worden en verdient dus te worden afgeschaft.

Nu zou je kunnen denken dat in de ruim dertig jaar die inmiddels verstreken is, de taal veranderd is. Bijvoorbeeld doordat het veelzijdige en dus frequente omdat zijn beperktere concurrent doordat heeft verdrongen. Maar dat is duidelijk niet gebeurd integendeel: Google noteert 16 miljoen hits voor doordat en 96 miljoen voor omdat. Dat is niet tien keer zo veel omdat (zoals destijds bij het onderzoek van De Rooij), maar slechts zes keer zo veel. In de taalwetenschap veranderde er echter wél wat: de tekstlinguïstiek kreeg vleugels, een specialisme waarin het verband tussen zinnen in een tekst bestudeerd wordt, inclusief de oorzakelijke en redengevende verbanden.

Omdat moest altijd worden gebruikt bij een reden (‘Ik pak mijn paraplu omdat het regent’), doordat bij een oorzaak: ‘De paraplu wordt nat doordat het regent.’

Opstapje

Net als De Rooij deed, onderzoeken tekstlinguïsten grote verzamelingen teksten (zogenoemde ‘corpora’, enkelvoud ‘corpus’), maar de manier waarop ze dat doen, verschilt op drie punten. De hedendaagse onderzoekers zijn niet alleen geïnteresseerd in omdat en doordat, maar in alle woorden met een dergelijke functie, zoals daardoor en daarom. Verder testen ze niet in de eerste plaats of de schrijver een regel toegepast heeft, maar proberen ze bij elk geval dat ze aantreffen uit de context af te leiden wat de schrijver kan hebben bewogen bij zijn keuze voor een om-vorm of een door-vorm. En als ze ten slotte gaan tellen, vormen de tellingen niet het eindresultaat, maar eerder een opstapje om te proberen het uitzonderlijke gebruik van een verbindingswoord in die gevallen te verklaren.

Uit dit soort onderzoek blijkt eveneens dat er van een absolute tegenstelling geen sprake is. Een van de onderzoekers vindt bijvoorbeeld dat in krantenartikelen oorzakelijke relaties in 86 procent met daardoor worden aangeduid (en in 14 procent met daarom), maar redengevende relaties slechts in 7 procent met daardoor (en 93 procent met daarom). Tja, zult u misschien denken, betekent dat niet gewoon dat de journalisten die papieren regel nog steeds goed kennen, maar af en toe een foutje maken? Als dat klopt, verwacht je dat de uitzonderingscategorieën van 7 en 14 procent willekeurige voorbeelden bevatten, maar dat is niet zo. In de ‘redengevende’ gevallen waarbij daardoor is gebruikt, is er juist ook wat te zeggen voor een oorzakelijke interpretatie, en in de ‘oorzakelijke’ gevallen waarin gekozen is voor daarom heeft de beschreven situatie ook iets redengevends.

Oorzaak én reden

Wat zijn het voor zinnen waarin zowel een oorzaak als een reden te vinden is? In één geval gaat het over een sporter die ooit ter wille van zijn sportcarrière naar Denemarken geëmigreerd was, maar toch

[p. 130]

geen succes had: ‘Er is weinig dat Van Dijk heeft nagelaten om van zijn sport een succes te maken. Juist daarom was het voor hem zo moeilijk om zich neer te leggen bij een andere toekomst.’ Al die vergeefse inspanningen vormen natuurlijk de oorzaak voor Van Dijks emotionele problemen. Aan de andere kant zijn Van Dijks gedachten aan zijn vroegere inspanningen om als topsporter serieus genomen te worden een motief om zijn oude ambities niet te laten varen.

In het andere voorbeeld tekent een student protest aan tegen de plannen van de toenmalige staatssecretaris van Onderwijs Rutte om plagiaat strenger te bestraffen: ‘Eerst komen we zwaar onder druk te staan door zijn prestatiebeurs. Als we daardoor in de fout gaan, worden we straks wel heel erg zwaar afgestraft.’ De druk veroorzaakt de overtreding van de studenten niet, hun poging de druk te verminderen is de reden waarom ze ‘in de fout gaan’. Toch is de keuze van de student voor daardoor begrijpelijk. Hij presenteert de feiten zó dat zijn moreel aanvechtbare beslissing om plagiaat te plegen onderbelicht blijft, en het volle licht valt op de omstandigheden die de aanleiding vormden voor die beslissing.

Taalgebruikers blijken rekening te houden met het onderscheid tussen oorzaak en reden.

Het recente onderzoek in tekstverzamelingen laat dus duidelijke regelmatigheden zien en ook de uitzonderingen zijn goed te verklaren. Dat wijst erop dat taalgebruikers bij hun interpretatie van situaties in de werkelijkheid bewust of onbewust rekening houden met het onderscheid tussen oorzaak en reden, en mede op grond daarvan het verbindingswoord kiezen.

Heldring had dus gelijk toen hij weliswaar afstand nam van de absoluut geformuleerde regel, maar wel zelf het onderscheid wilde blijven maken. Daar zijn in de eenentwintigste eeuw juist weer meer wetenschappelijke argumenten voor te geven. In die zin blijkt uit Heldrings opmerking de ironie van de geschiedenis - iets wat hem wel zou hebben bevallen.