Onze Taal. Jaargang 83

[p. 120]

Illustratie: Matthijs Sluiter

Bambi in Jurassic Park
Metaforen voor de Europese samenwerking
Erik van der Spek

Op 22 mei vinden de verkiezingen voor het Europees Parlement plaats. Wat het wezen van Europa is? Daarvoor worden de meest uiteenlopende beelden gebruikt. Europa is een huis, een trein die dreigt te ontsporen, een mammoettanker, een moloch. Wat zegt al die beeldspraak?

Als Robert Schuman, een van de grondleggers van de Europese samenwerking, het over Europa had, klonk in zijn woorden een beschavingsideaal door dat doordrenkt was van cultuur, geschiedenis en traditie. Maar als Geert Wilders over Europa spreekt, lijkt het te gaan om een kruising tussen Big Brother en Hollebolle Gijs. De ene uitspraak is geworteld in Beethoven en Goethe, in de andere klinkt de angst voor totalitaire regimes en identiteitsverlies door.

Hoe komt het dat Europa zich zo goed leent voor beeldspraak? Dat komt doordat ‘Europa’ een parapluterm is waaronder zich een brede verscheidenheid aan ideeën kan verschuilen. Europa is ver, Europa is vaag en Europa is rekbaar. En als je kijkt naar de beelden van Schuman en Wilders, kun je wel stellen: Europa is wat de spreker wil dat het is.

Wereldoorlogen

Oorspronkelijk was het denken over Europa vooral gekleurd door twee wereldoorlogen. Europese

[p. 121]

samenwerking was het middel om duurzame vrede te bewerkstelligen. ‘Nie wieder Krieg!’ (‘Nooit meer oorlog!’). Grenzen, zei Robert Schuman, ‘zijn de littekens van de Europese geschiedenis.’ De Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) werd in 1952 opgericht om de belangrijkste materialen voor een oorlogsindustrie gemeenschappelijk te beheren. En wat kun je van kolen en staal nog meer maken behalve wapens? Precies: motoren, auto's en treinen.

Motoren, auto's en treinen - het onverbiddelijke vooruitgangsoptimisme uit de jaren vijftig en zestig klinkt erin door. Alles wat Europa verder helpt, wordt met een motor vergeleken. Het landbouwbeleid als motor van de Europese samenwerking. De Duitse kwestie als motor van het Europese integratieproces. Vooral de Frans-Duitse motor komt vaak terug. Van Helmut Schmidt is de uitspraak: ‘Frankrijk heeft de A-bom en wij de D-mark. Laten wij de locomotief zijn en Frankrijk de machinist.’ Maar: treinen kunnen ontsporen en motoren hebben onderhoud nodig. In latere jaren krijgen de motormetaforen een meer dreigende klank in krantenkoppen als ‘Duits-Franse motor toe aan opknapbeurt’ en ‘Europese trein slingert verder’.

Melkplas

Naarmate de oorlog verder uit het zicht verdween, kwam de Europese focus meer te liggen op economische samenwerking. De EGKS groeide in 1957 uit tot de Europese Economische Gemeenschap (EEG) en ten slotte de Europese Unie (EU). De ‘interne markt’ werd een toverwoord: vrij verkeer van personen, kapitaal en goederen.

Maar de economische groei werd mede mogelijk gemaakt door een ongeëvenaarde stroom aan landbouwsubsidies; in 2011 bijvoorbeeld nog zo'n 58 miljard euro, 43% van het EU-budget. Die subsidies zorgden voor enorme overschotten, waarvoor de metaforen al snel gevonden waren: de ‘melkplas’, de ‘eierpiramide’, de ‘boterberg’ en de ‘varkensgletsjer’. Die overschotten werden voor een deel gedumpt in derdewereldlanden, die toch al moeite hadden om zich toegang te verschaffen tot het ‘Fort Europa’ (zie hiervoor het kader op deze bladzijde). ‘Als je op de boterberg van de EEG gaat staan, kun je zonder verrekijker heel Afrika zien sterven’, observeerde Youp van 't Hek.

Fort Europa

Een veelvoorkomende metafoor is de vergelijking van een grote instelling met een gebouw. Dat geldt ook voor de Europese Unie. ‘Het Europese huis staat er grotendeels’, zegt de Haagse burgemeester Van Aartsen, ‘maar de bewoners zullen pas echt goed met elkaar kunnen samenwerken wanneer zij elkaar niet alleen op de trap beleefd gedag zeggen, maar ook bij elkaar over de vloer komen.’
Soms is Europa meer dan zomaar een gebouw. Dan is het een fort. Het ‘Fort Europa’ had in eerste instantie betrekking op het gesloten karakter van de Europese markt. Maar door het vluchtelingenprobleem heeft het een wrangere betekenis gekregen: ‘De inhumane prijs van Fort Europa’ staat er boven een artikel over de vele Afrikaanse bootvluchtelingen die hun bestemming nooit bereikten. Vluchtelingenwerk Nederland introduceerde onlangs zelfs het spel ‘De bestorming van Fort Europa’.

Gereedschapskist

Dat zulke omvangrijke subsidies niet gezond zijn, wordt inmiddels breed erkend. ‘Alleen een infuus met landbouwsubsidie houdt de dorpjes overeind’, schrijft Trouw over Roemenië. Het infuus is ook een vast item uit de retorische gereedschapskist van de PVV: ‘De antieke systematiek van landbouwsubsidies en inkomenssteun heeft boeren afhankelijk gemaakt van de EU. Zij hangen aan het subsidieinfuus van Brussel (...).’

Wie aan een infuus ligt, is ziek. Europa wordt steeds vaker de ‘zieke man’ of zelfs de ‘zieke oude man’ genoemd. De ‘zieke man van Europa’ was ooit de bijnaam van het zieltogende Ottomaanse Rijk. Maar in de loop der jaren zijn er al heel wat ‘zieke mannen van Europa’ gepasseerd - en niet alleen Griekenland. De effectenbank Merrill Lynch noemde Duitsland onlangs ‘de zieke man van Europa’. Nee, zegt CDA-leider Buma: ‘Duitsland was de zieke man, Nederland heeft dat stokje overgenomen, Nederland is nu de zieke man van Europa.’

Wie aan een infuus ligt, is ziek. Europa wordt steeds vaker de ‘zieke man’ of zelfs de ‘zieke oude man’ genoemd.

Eussr

Landbouwsubsidies zijn één punt van kritiek op Europa, bemoei- en regelzucht is een ander. De normering en uniformering leiden volgens critici tot vervlakking en eenheidsworst: de ‘eurokomkommer’ werd een symbool dankzij de Europese regels die het lange tijd verboden om komkommers met een te grote krommingsgraad te verhandelen. De tegenstanders van deze ontwikkeling vergelijken de Europese Unie graag met totalitaire regimes. Zo noemt Wilders Brussel ‘een ondemocratisch monster - een vampier die ons leegzuigt tot we slechts een onbetekenende provincie zijn van het Groot-Europese Rijk.’ Populair in rechtse kringen is het acroniem EUSSR, een samentrekking van EU en USSR: ‘Het verschil tussen arm en rijk zal in ons land steeds meer zichtbaar worden door de wurggreep van de EUSSR’, zo valt op de website van de PVV Groningen te lezen.

Maar het ‘Groot-Europese Rijk’ van Wilders roept nog een andere geest uit de fes. De PVV is slim genoeg om het niet bij name te noemen, maar wie op internet zoekt naar het ‘Vierde Rijk’, vindt veel verwensingen richting Europa. Het feit dat een Duitse

[p. 122]

bondskanselier de leiding nam tijdens de eurocrisis, is voor velen al voldoende om het verband met Hitler te leggen.

‘Europa is een grote tuin, waar de echte tuinman geduldig snoeit, wiedt en plant.’

Mammoettanker of Titanic

Waar gaat Europa heen en wie bepaalt de koers? Dat is een vraag die in de media steeds indringender wordt gesteld. Een Amerikaanse journalist in 2011 in Foreign Policy: ‘De Europese mammoettanker ligt vast op federale koers en degene die het roer om zou kunnen gooien, de Duitse Bundeskanzlerin, lijkt vooral in te zetten op een nóg verdergaande politieke integratie.’

Suggereert een mammoettanker nog koersvastheid, een andere scheepsmetafoor doet dat niet: ‘De Europese Titanic is lek’, staat boven een artikel over het EU-hulpbeleid. ‘Europa staat voor een “Titanicmoment” dat niet alleen de grote economieën, maar ook de reden van het bestaan van de EU onderuit kan halen’, aldus de Amerikaanse journalist Steven Erlanger in 2011.

En zo lijkt het alsof we na ruim vijftig jaar Europese integratie een eindpunt hebben bereikt - en dat op een moment dat de EU groter en belangrijker is dan ooit. Het oude Europa lijkt naïef, zwalkend en zelfs irrelevant te zijn geworden. ‘De Europeaan gedraagt zich nog te veel als Bambi in Jurassic Park en is zich niet bewust van dreigingen zoals oorlog’, stond begin dit jaar nog in NRC Handelsblad.

Maar er is hoop voor iedereen die Europa een warm hart toedraagt. Nieuwe metaforen maken het mogelijk een oud probleem in een nieuw licht te zien. ‘EU heeft nieuwe metaforen nodig’, staat boven een recent artikel van het instituut Clingendael over de Europese samenwerking: ‘Europa is geen legodoos waar de politieke elite van kan bouwen wat ze wil. Het is eerder een grote tuin, waar de echte tuinman geduldig snoeit, wiedt en plant, maar waar ook ruimte is voor spontaniteit en openheid.’

De Europese samenwerking is kortom niet minder dan een feniks, die telkens weer in staat is uit zijn as te herrijzen.