Onze Taal. Jaargang 83

[p. 116]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Aanhalingstekens

? Wanneer gebruik je enkele aanhalingstekens en wanneer dubbele?

Illustratie: Matthijs Sluiter

! Daar zijn geen officiële regels voor; het is vooral een kwestie van huisstijl. In taaladviesboeken wordt over het algemeen het volgende geadviseerd.

Dubbele aanhalingstekens - dus de tekens ‘en’ - worden gebruikt rondom letterlijke citaten: zinnen of stukken zin uit een gedrukte tekst (een boek, een krant, etc.) of uitspraken die iemand gedaan heeft (in een interview, een radiouitzending, etc.). Voorbeelden:

-	De premier sprak: ‘We worden hier allemaal beter van.’
-	Achter op het boek staat: ‘Dit boek is voor iedereen die wil weten welk leesteken wanneer juist is.’

Combineren met andere leestekens

Als een citaat op een punt eindigt en samenvalt met het einde van de zin waarin hij is opgenomen, komt er een punt vóór de aanhalingstekens sluiten, en niet erna. Staat het citaat eerder in de zin, dan vervalt de punt van het citaat. Ook na een gedeeltelijk citaat (zoals een zinsflard) komt geen punt.

-	De directeur sprak: ‘We zullen hier sterker uit komen.’
-	De uitspraak ‘We worden hier allemaal beter van’ viel niet bij iedereen goed.
-	De directeur vond de ophef ‘nogal overdreven’.

Als er na het citaat een komma volgt, staat die bij voorkeur ná de aanhalingstekens - tenzij die komma deel uitmaakt van het citaat, zoals in het onderste voorbeeld.

-	‘We zullen hier sterker uit komen’, sprak de directeur.
-	‘We zullen hier sterker uit komen,’ sprak de directeur, ‘tenzij onze grootste klant failliet gaat.’

De belangrijkste regel is ook hier: wees consequent. Veel uitgevers gebruiken daarom een eigen huisstijl, waarin bijvoorbeeld de conventie is vastgelegd om de komma altijd vóór de aanhalingstekens te zetten.

In de meeste andere gevallen worden enkele aanhalingstekens aanbevolen - dus ‘en’. Ze staan over het algemeen rondom woorden of woordgroepen die op een bijzondere manier worden gebruikt, bijvoorbeeld ironisch bedoelde of zelfbedachte woorden:

-	Hij kwam ‘zingend’ thuis na zijn ontslag.
-	Nederland ‘vervinext’ steeds meer.

Verder worden voor titels van boeken, tijdschriften en dergelijke soms aanhalingstekens gebruikt, maar vaker worden dergelijke titels cursief weergegeven - dat gebeurt onder meer in Onze Taal. Ook woorden die als voorbeeld gebruikt worden (de zogenoemde zelfnoemfunctie), worden in ons blad gecursiveerd (‘Het woord piramide telt acht letters’), maar hiervoor kunnen ook enkele aanhalingstekens gebruikt worden.

Soms staat er binnen een citaat nog weer een ander citaat. In zo'n geval is het het duidelijkst om daarvoor enkele aanhalingstekens te gebruiken:

-	In de krant las ik: ‘De premier sprak: “We worden hier allemaal beter van.”’

Zoals gezegd gaat het niet om vaste regels, maar is het een kwestie van huisstijl. Zo gebruiken veel kranten en literaire uitgeverijen enkele aanhalingstekens bij citaten, vermoedelijk omdat dit rustiger oogt.

Korte taaltips

West- Europa Afleidingen van ‘meerledige’ namen als West-Europa, Noord-Afrika en Sri Lanka behouden alle hoofdletters, streepjes en/of spaties: West-Europees, Noord-Afrikaan, Sri Lankaan. » www.onzetaal.nl/westeuropa

Vergeten zijn/hebben In de meeste contexten is ‘Ik ben het vergeten’ juist, maar soms kan ‘Ik heb het vergeten’ ook. » www.onzetaal.nl/vergeten

Een groot/grote dichter Met een grote dichter wordt meestal bedoeld dat het om een persoon gaat die groot van postuur is; een groot dichter duidt een dichter aan die veel betekent (of heeft betekend) voor de poëzie. » www.onzetaal.nl/grootman

Vlakbij / vlak bij Vlak()bij is één woord als het een opzichzelfstaand zinsdeel is: ‘Ik woon vlakbij.’ Combineer je het met een woord(groep), dan is het los: ‘Ik woon vlak bij de kerk.’ Voor dicht()bij geldt hetzelfde. » www.onzetaal.nl/vlakbij

Eigen()belang

? Schrijf je eigen()belang aaneen of met een spatie?

! Dat hangt van de betekenis (en de klemtoon) af.

In alle hedendaagse woordenboeken en spellinggidsen wordt eigenbelang als één woord vermeld; ook het Woordenboek der Nederlandsche Taal nam het in 1916 al als één woord op. De betekenis wordt in grote lijnen omschreven als ‘(het zoeken/streven naar) voordeel voor of bevoordeling van zichzelf’. Het gaat hierbij voornamelijk om de combinatie uit eigenbelang: ‘Ze handelde puur uit eigenbelang.’

Er zijn ook veel contexten waarin het beter is om de combinatie los te schrijven, bijvoorbeeld in de zin ‘Dit is in je eigen belang’ of ‘Het gaat me om het belang van het bedrijf, niet om mijn eigen belang.’ In deze zinnen hebben de woorden eigen en belang elk een eigen klemtoon, terwijl er in eigenbelang maar één hoofdklemtoon zit: helemaal vooraan.

[p. 117]

Enkelvoud van ledematen

? Wat is eigenlijk de enkelvoudsvorm van het woord ledematen, het overkoepelende woord voor ‘armen en benen’?

! Er bestaan twee enkelvoudsvormen van ledematen: ledemaat en lidmaat, maar beide vormen worden nauwelijks gebruikt. In de praktijk wordt meestal voor arm dan wel been gekozen.

Het woord lidmaat is het oudst; dit had oorspronkelijk als meervoud lidmaten. Eigenlijk is lidmaat een verlenging van lid in de betekenis ‘lichaamsdeel’. Doordat lid als meervoud leden had, raakte ook de meervoudsvorm ledematen in zwang. Rond de zeventiende eeuw werd hiervan weer het enkelvoud ledemaat afgeleid.

Een ‘ledemaat’? Of een ‘lidmaat’?
Foto: 123RF.com

Letterlijk en figuurlijk

Hard van stapel lopen

? ‘Lopen jullie niet te hard van stapel?’ Waar komt de uitdrukking hard van stapel lopen vandaan?

! Hard van stapel lopen betekent ‘iets ondoordacht of (te) snel uitvoeren’ of ‘te enthousiast of te ambitieus aan iets beginnen’. De uitdrukking komt in diverse contexten voor. Zo kunnen verliefde stellen ‘te hard van stapel lopen’ (volgens hun omgeving) als ze zó verblind zijn door verliefdheid dat ze overhaaste beslissingen nemen, zoals vrijwel meteen gaan samenwonen.

Deze uitdrukking gaat terug op de scheepsbouw. Met stapel wordt een stellage (van balken, blokken en dergelijke) bedoeld waarop schepen worden gebouwd. Een schip dat te water wordt gelaten, moet langzaam van die stapel in het water glijden. Als het te snel gaat, kan het schip kapseizen of kunnen er andere ongelukken gebeuren. Ervoor zorgen dat een schip ‘niet te hard van stapel loopt’, was dus een verstandige voorzorgsmaatregel.

Een 17de-eeuws schip loopt van stapel.

Lidmaat ontwikkelde ondertussen een eigen betekenis: ‘(belijdend) lid van een protestants kerkgenootschap’ - dit omdat christenen in figuurlijke zin wel werden beschouwd als de lichaamsdelen van Christus. Die betekenis is nu specifiek voor lidmaat, terwijl ledemaat (áls het al gebruikt wordt) alleen ‘lichaamsdeel’ betekent.

Tegenwoordig worden ook lid en leden niet vaak meer gebruikt in de betekenis ‘lichaamsdeel’, maar in een aantal vaste afleidingen, samenstellingen en woordcombinaties zie je die betekenis nog terug:

-	het mannelijk lid
-	gezond van lijf en leden
-	iets onder de leden hebben

Pensioen en gepensioneerd

? Waarom zit er in pensioen een oe en in gepensioneerd een o? Is gepensioeneerd niet logischer?

! Het woord pensioen is al in de veertiende eeuw uit het Frans geleend. In die tijd (grofweg tot in de zestiende eeuw) kregen Franse leenwoorden die op -on eindigden, in het Nederlands vaak een vorm op -oen. Dat is onder meer ook gebeurd bij citroen, limoen en fatsoen (in het Frans citron, limon en façon).

Het werkwoord pensioneren komt ook uit het Frans (pensionner), maar die ontlening vond pas enkele eeuwen later plaats, vermoedelijk in de achttiende eeuw. Blijkbaar is er nooit behoefte geweest om de o-klank aan te passen aan het al langer bestaande pensioen.

Het gebeurt vaker dat sterk verwante woorden in vorm verschillen doordat ze in verschillende periodes zijn ontleend. Voorbeelden: spektakel - spectaculair, klassiek - classicisme, kalk - calcium.

Meer taaladvies?

Direct antwoord op een taalvraag? De taaladviesdienst is elke werkdag telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook het colofon). Op onze website vindt u bovendien zo'n 2000 taaladviezen: www.onzetaal.nl/taaladvies.