Onze Taal. Jaargang 83

[p. 82]

Loser, flikker, vieze smeris, miereneuker
Wanneer zijn woorden beledigingen?
Berthold van Maris

Een paar jaar geleden oordeelde de rechter dat journalist Jort Kelder advocaat Bram Moszkowicz een ‘maffiamaatje’ mocht noemen. Maar in hoger beroep werd die aanduiding toch ‘onnodig grievend’ genoemd. Hoe zit dat met beledigende woorden? Waar liggen de grenzen?

Foto: 123RF

Mag De Telegraaf een zedendelinquent een ‘seksmonster’ noemen? En mag een PowNed-verslaggever van een onbetrouwbaar bestuurslid zeggen dat hij ‘zo corrupt als de neten’ is? Over dit soort beledigende dan wel als beledigend ervaren woorden worden in Nederland met enige regelmaat rechtszaken gevoerd.

Je zou denken: de rechter hoeft de betekenis van het woord alleen maar in een woordenboek op te zoeken en te kijken of de feiten van de zaak daarmee overeenkomen, en klaar is Kees. Maar zo eenvoudig is het niet. Seksmonster staat niet in de woordenboeken en wat corrupt precies betekent, daarover zijn de woordenboeken het niet helemaal met elkaar eens.

Eenmalig bedenksel

Hoe zat het precies met dat seksmonster? De Telegraaf had het woord in 2012 gebruikt om een jongen van 18 mee aan te duiden. Die vond dat niet terecht en spande een rechtszaak aan. De jongen was veroordeeld voor seksueel geweld en zat in een jeugdinrichting. Tijdens een bezoek aan een arts was hij aan zijn begeleiders ontsnapt, was vier dagen zoek geweest en had zich daarna weer bij de inrichting gemeld. De Telegraaf had over dit incident een verontwaardigd artikel geschreven, met als kop ‘Ontsnapping seksmonster stilgehouden’.

De rechter moest zich dus buigen over het woord seksmonster. Maar wat is dat, een seksmonster? Het woord staat niet in Van Dale en ook niet in het Prisma Handwoordenboek Nederlands. Dat hoeft niet te verbazen: lang niet alle samengestelde woorden staan in het woordenboek. Bovendien zou seksmonster heel goed een gelegenheidswoord kunnen zijn,

[p. 83]

een eenmalig bedenksel van een creatieve redacteur. De Telegraaf gebruikt in zijn koppen wel vaker populair klinkende samenstellingen die je niet in een woordenboek kunt terugvinden:

-	Utrecht krijgt monstermoskee
-	Gewonde skiër dupe prutsarts
-	Nieuw peesterrein kan volgende zomer al open

Als een woord niet in het woordenboek staat, is er gelukkig nog een andere manier om erachter te komen wat het betekent: in grote hoeveelheden tekst naar het woord zoeken. Op internet blijkt seksmonster af en toe gebruikt te worden in de populaire media (zoals De Telegraaf, PowNed en Metro), en daarnaast kom je het vrij veel tegen op pornosites, waar het meestal met een x gespeld wordt, als sexmonster en ook wel als sex monster. De betekenis is dan ‘een vrouw of man die extreem veel aan seks doet, en dan liefst afwijkende vormen van seks’, zoals in:

-	Lady Gaga is een seksmonster (PowNed)
-	Ogenschijnlijk onschuldig cam meisje blijkt geil sex monster (www.porn-blog.nl)

Foto: Van der Steen Fotografie / Nationale Beeldbank

De Telegraaf is het enige medium waarin het woord ook weleens in een specifiekere betekenis gebruikt wordt, die van ‘iemand die zich bij herhaling heeft schuldig gemaakt aan seksueel geweld’: ‘Een 80-jarige man moet zijn 53-jarige vrouw 130.000 euro schadevergoeding betalen. Hij raakte verslaafd aan Viagra-pillen en veranderde in een waar seksmonster (...)’ (www.telegraaf.nl).

De rechter moest zich buigen over het woord seksmonster. Maar wat is een seksmonster? Het staat niet in Van Dale.

Tot het tegendeel bewezen is

Er is een overweldigende hoeveelheid aan jurisprudentie over beledigingen die in principe niet tegen agenten geuit mogen worden. Er zijn rechtszaken gevoerd over de volgende woorden en zinnetjes:

stomme eikels	Joden	wat moet je nou, mafkees
flikker	kankerlijers	miereneuker
fuck you	kankerpolitie	vieze smerissen
homo	klootzakken	sukkels
homofielen	wat een kutwijf	teringpolitie
vuile homo's	losers

In al deze gevallen geeft de context de doorslag: je mag niet zomaar iets lelijks tegen een agent zeggen. Bovendien zijn de woorden waar het hier om gaat ook daden: je zegt iets en daarmee doe je ook iets. In dit geval: beledigen. Er is niet zo veel verschil tussen iets beledigends zeggen of iets beledigends doen, zoals de middelvinger opsteken of tegen een politieauto urineren - handelingen waar ook rechtszaken over gevoerd zijn en jurisprudentie over bestaat (het mag allemaal niet).

De Hoge Raad spreekt hier van ‘in het spraakgebruik erkende scheldwoorden’. Die woorden zijn in Van Dale vaak netjes voorzien van het label vulg. (‘vulgair’) of bel. (‘beledigend’). De benadering van de rechter is dat dergelijke woorden beledigend zijn, tenzij uit de context blijkt dat ze dat niet zijn. Woorden als homo en Joden kunnen namelijk ook in een niet-beledigende betekenis gebruikt worden. Volgens de Hoge Raad geldt dat ook voor miereneuker. Twee jaar geleden was er de geruchtmakende zaak van een man die dit woord tegen een agent had gebruikt. De man werd veroordeeld, maar vroeg een uitspraak van de Hoge Raad. Die bepaalde dat miereneuker ‘in het algemeen niet beledigend’ is, maar dat er contexten denkbaar zijn waarin dat wél het geval is.

Pakkende samenvatting

Een duidelijk vastomschreven woord is seksmonster dus niet. Maar in het geval van de jongen van 18 was de context heel duidelijk, want de redactie had er als bovenkop bij gezet: ‘Serieverkrachter (18) loopt dagen vrij rond’.

Het aardige in deze zaak - en in veel andere zaken over beledigende woorden - is dat de rechter met name ook keek naar die context. De exacte betekenis van een woord wordt immers voor een belangrijk deel bepaald door de situatie waarin het voorkomt.

Bij die context hoort ook dat het hier om een krantenkop ging. Die hoeft, aldus het vonnis, niet

[p. 84]

genuanceerd te zijn. Volgens de advocaat van De Telegraaf - en de rechter accepteerde dat argument - is het zo dat ‘een kop boven een artikel een pakkende samenvatting daarvan bevat’ en ‘dat in een kop in beginsel geen ruimte is voor nuancering’.

Advocaat Bram Moszkowicz en journalist Jort Kelder in 2007, na het verlaten van het gerechtshof.
Foto: Herman Wouter / Hollandse Hoogte

De Telegraaf overdraft graag in zijn koppen (‘Huizenmarkt stort in’, ‘Ziektegolf teistert Nederland’, ‘Kooplustige klanten overspoelen winkels’). De lezer weet dat en verwacht dat ook van De Telegraaf. Zo bezien zegt een woord als seksmonster even veel over de krant zelf als over de jongen die ermee bedoeld werd. Omdat de jongen veroordeeld was voor vier gevallen van seksueel geweld, was de conclusie van de rechter: ‘Voorshands is (...) het gebruik van de bewoording seksmonster dan ook niet onrechtmatig jegens J.’

Moszkowicz deed in populair-denigrerend woordgebruik niet onder voor Kelder; hij noemde hem bijvoorbeeld ‘een blaataap’.

Corrupt

Toevallig op dezelfde dag bepaalde een andere rechter dat omroep PowNed een bestuurslid van Buma/Stemra ‘corrupt als de neten’ en ‘corrupt as hell’ mocht noemen. Buma/Stemra is een stichting die de muziekrechten van liedjes int en verdeelt. Het bestuurslid had een componist aangeboden om diens rechten, waar een probleem mee was, via Buma/Stemra te regelen, op voorwaarde dat hij daarbij als diens uitgever mocht optreden. Op die manier kon hij 33 procent van de opbrengst in eigen zak steken.

Ben je dan ‘corrupt’? In het vonnis schrijft de rechter: ‘Corrupt is geen wettelijk begrip en kent geen eenduidige betekenis. Het kan duiden op diverse ernstige strafrechtelijke feiten, zoals fraude, omkoping en afpersing. Het begrip kan ook duiden op “vriendjespolitiek”, misbruik van macht en ander “niet integer” handelen.’

Heeft de rechter gelijk? Het hangt er maar van af in welk woordenboek je kijkt. In de grote Van Dale wordt corrupt enigszins vaag en ruim omschreven als ‘omkoopbaar, omgekocht, onbetrouwbaar’. Van Dale Hedendaags Nederlands daarentegen geeft alleen ‘bereid zich te laten omkopen, omkoopbaar’ en ook in het Prisma Handwoordenboek blijft de betekenis beperkt tot: ‘omkoopbaar’. De woordenboeken zijn het dus niet helemaal met elkaar eens.

Wie in grote hoeveelheden tekst nagaat hoe corrupt daadwerkelijk gebruikt wordt, komt daar, ook nu vooral weer bij de populaire media, voorbeelden tegen van allerlei vormen van onfatsoenlijke belangenverstrengeling. Tv-presentator Beau van Erven Dorens bijvoorbeeld schreef in een column voor de Nieuwe Revu over ex-collega Albert Verlinde: ‘Ik ken niemand die zo corrupt is.’ Daarmee bedoelde hij niet dat Verlinde omkoopbaar is, maar wel dat hij aan onfatsoenlijke belangenverstrengeling doet: Verlinde zou als tv-presentator voortdurend dingen doen waar hij als theaterproducent voordeel van heeft. Om precies zo'n vorm van belangenverstrengeling ging het ook in de PowNed-zaak.

En ook hier vond de rechter ‘dat het een persorgaan in zekere zin vrij staat te overdrijven en/of te provoceren’. De berichtgeving over de ‘corrupte’ man was zwaar aangezet, maar de kijker weet dat PowNed dat doet. Je vraagt je af of de man de rechtszaak had gewonnen als het niet een PowNed-verslaggever maar een NOS-nieuwslezer was geweest die hem ‘corrupt’ had genoemd.

Specifieke debatstijl

In dit soort rechtszaken gaat het bijna altijd over informele, populaire of ronduit ordinaire formuleringen. Zo ook in de befaamde zaak tegen Jort Kelder, die Bram Moszkowicz een ‘maffiamaatje’ had genoemd - ook weer zo'n woord dat niet in de woordenboeken staat. Daar heeft een rechter zich, op verzoek van Moszkowicz, over gebogen en hij oordeelde dat Kelder dat mocht doen.

Maffiamaatje is een populair woord voor iemand die bevriend is met criminelen. De rechter heeft daar de feiten naast gelegd. Inderdaad was er ‘de schijn van vriendschappelijke contacten met criminelen’. Of in ieder geval ging Moszkowicz ‘daarin verder dan het puur zakelijke’. De rechter had wederom nadrukkelijk naar de context gekeken: Kelder deed zijn uitspraak in een ‘gesproken column’ op de radio, en daarvoor ‘gelden minder strenge journalistieke eisen dan voor onderzoeksjournalistiek’.

Voorts verwees de rechter naar ‘de specifieke debatstijl van beide heren’. Moszkowicz deed in populair-denigrerend woordgebruik niet onder voor zijn tegenstander: hij had Kelder onder meer ‘een geborneerde pseudo-journalist’, ‘een quizmaster die op de televisie wat babbelt met wat dames’ en een ‘blaataap’ genoemd. Bovendien, vond de rechter, is Moszkowicz een bekende Nederlander die graag in de schijnwerpers staat, en dus tegen een stootje moet kunnen.

Moszkowicz ging in hoger beroep en kreeg daar opmerkelijk genoeg wél zijn zin. De hogere rechter vond maffiamaatje ‘onnodig grievend’, want: een ‘beschuldiging die verder strekt dan het benoemen

[p. 85]

van vriendschappelijke betrekkingen met personen uit het criminele circuit’. Maar wat is het verschil tussen maffiamaatje en bevriend met criminelen? Niet de betekenis van die woorden, maar de gevoelswaarde ervan: maffiamaatje is informed en daardoor denigrerender.

Symbolische straf

Een bijzonder geval van beledigen dan wel ‘zich beledigd voelen’ deed zich voor in 2009. Toen zei een advocaat tijdens een verhoor met een diepe zucht ‘sukkel’, waarmee hij verwees naar de rechercheur die op dat ogenblik door de rechter ondervraagd werd. De verzuchting was duidelijk hoorbaar voor iedereen die bij het verhoor aanwezig was, en daarom voelde de rechercheur zich beledigd en deed aangifte. De zaak kwam voor. De advocaat verweerde zich door erop te wijzen dat officieren van justitie vergelijkbare dingen over verdachten zeggen. Hij gaf het voorbeeld van een officier van justitie die een verdachte een ‘laffe loser’ en ‘een man zonder ruggegraat’ had genoemd.

De rechter vond dat die vergelijking geen hout sneed. De rol van een officier van justitie is anders dan die van een advocaat. En een verdachte die wordt aangeklaagd, is iets anders dan een rechercheur die als getuige verhoord wordt. Kortom, ook hier draaide het helemaal om de context.

De advocaat kreeg een symbolische straf opgelegd: hij moest 75 euro betalen aan de man die hij een sukkel had genoemd.