Onze Taal. Jaargang 83

[p. 80]

Vraag en antwoord

Jagen en jacht

? Waarom schrijf je jagen en klagen met een g, en de bijbehorende woorden jacht en klacht met ch?

Illustratie: Matthijs Sluiter

! Dat is zo gekomen onder invloed van de uitspraak. Vele eeuwen geleden kwam in al die woorden een g voor. Maar als een g-klank voor een t staat, wordt het een stemloze medeklinker (d.w.z. een klank waarbij je geen trillingen in je keel voelt), en die klank werd van oudsher meestal als ch geschreven. Toen de spelling van het Nederlands nog niet vastlag, kwamen vormen als jagt/jacht en klagt/klacht door elkaar voor.

In de eerste officiële spelling, die van hoogleraar Matthijs Siegenbeek uit 1804, werd gekozen voor jagt en klagt, en ook bijvoorbeeld voor gewigt en vlugt. De reden: die woorden zijn afgeleid van jagen, klagen, wegen en vliegen, en Siegenbeek vond dat dat in de spelling te zien moest zijn. Er stonden ook woorden met ch in de lijst, zoals lucht en wacht, omdat daarvoor zo'n afleiding niet gold. Soms stonden er twee vormen in: ligt betekende ‘niet zwaar’; in andere betekenissen moest het licht zijn.

Siegenbeeks keuze kreeg veel kritiek. Bij jagt en klagt was nog wel een verband te zien met jagen en klagen, maar hoe moest een gemiddelde taalgebruiker weten dat bogt bij buigen hoorde? En had regt/recht iets met rijgen te maken of niet? Bovendien kwam de spelling met ch ook in Siegenbeeks tijd al veelvuldig voor - al eeuwen zelfs.

Bij de eerstvolgende spellingwijziging, die van De Vries en Te Winkel in 1863, werd dan ook besloten de combinatie van een g/ch-klank en een t als cht te schrijven. Voor werkwoordsvormen werd een uitzondering gemaakt (zegt, klaagt), net als voor afleidingen op -te (hoogte, menigte).

g en ch

Als de spelling-Siegenbeek uit 1804 nog steeds zou gelden, zouden in elk geval de volgende woorden met -gt moeten worden geschreven. (Achter elk woord staat het verwante werkwoord met een g.)

bocht - buigen

macht - mogen/vermogen

dracht - dragen

plicht - plegen

gewicht - wegen

tocht - tijgen/getogen

jacht -jagen

vlucht-vliegen

klacht - klagen

zicht, gezicht - zien/zagen

Er zijn ook heel wat woorden die, om verschillende redenen, óók volgens de spelling-Siegenbeek met ch zouden worden geschreven. Zoals gedicht en vrucht, die hun oorsprong in het Latijn hebben. Of gracht, kracht en lucht, die ooit met een f werden uitgesproken en geschreven. En ook recht zou ch krijgen: dit is een oud Germaans woord dat geen verband houdt met een woord met een g.

Letterlijk en figuurlijk

Korte metten maken

? ‘Ze maakte korte metten met het gerucht over haar pleinvrees.’ Waar komt korte metten maken vandaan?

! Wie ergens korte metten mee maakt, treedt kordaat op. Je kunt bijvoorbeeld ‘korte metten maken met een gerucht’ (dan ontzenuw je het snel en grondig) of ‘met een conclusie’ (dan toon je aan dat die niet klopt). Je kunt ook ‘korte metten met iemand maken’, bijvoorbeeld met je tegenstander bij een sportwedstrijd: ‘Murray maakte korte metten met Federer’ - oftewel: hij versloeg hem overtuigend.

Met metten worden gebeden bedoeld die in kloostergemeenschappen rond drie uur's nachts gezongen worden. Volgens de spreekwoordenboeken stond korte metten maken oorspronkelijk voor het snel bidden van de metten, zodat men iets anders kon gaan doen. Misschien had dit iets te maken met het vroege tijdstip: dan was het meestal nogal koud.

De metten maken deel uit van een hele serie vaste gebeden die in de loop van de dag gezongen worden: de zogenoemde ‘getijden’ of ‘breviergebeden’.

Metten is overigens een vernederlandsing van het christelijk Latijnse mattinae (‘ochtendgebeden’), dat is afgeleid van het Latijnse woord voor ‘ochtend’: matutinum.

Kloosterlingen tijdens de ‘metten’.
Foto: Marcel van den Bergh / Hollandse Hoogte

Euro/euro's

? Hoe zat het ook alweer met twintig euro('s) en een bedrag in euro('s): enkelvoud of meervoud?

! Als er een concreet bedrag wordt genoemd, staan namen van munteenheden in het enkelvoud: ‘Dit kost twintig euro’, ‘Ik vind tien dollar niette duur.’ Als er losse munten worden bedoeld, is het meervoud juist: ‘Hij had vier euro's in zijn zak zitten.’ Na een telwoord dat zelf in het meervoud staat, komt de munteenheid ook in het meervoud: ‘Dat kost duizenden euro's’, ‘Het gaat miljoenen dollars kosten.’

Over een bedrag in euro('s) is op Taaladvies.net, de advieswebsite van de Nederlandse Taalunie, te lezen: ‘In Nederland wordt overwegend de meervoudsvorm gebruikt, in België de enkelvoudsvorm.’ Dit geldt ook voor combinaties als omrekenen in euro('s) en een betaling in dollar(s).

Een uitzondering geldt voor de muntnaam kroon. Die staat na een meervoudig getal over het algemeen wél in het meervoud: ‘Dat kost vijf kronen.’

[p. 81]

Een groep toeristen die zat/zaten

? ‘In het restaurant ergerden we ons aan een groep toeristen die keihard zaten te praten.’ Of moet het ‘zat te praten’ zijn?

! Zowel het enkelvoud als het meervoud is juist. Dat komt doordat het woord die in de bijzin ‘die keihard zat(en) te praten’ zowel naar groep kan verwijzen als naar toeristen. De vraag is dan waar de meeste nadruk op ligt: zat de groep (als geheel) hard te praten, of zaten de toeristen (individueel of onderling) hard te praten? Als er voor beide opties wat te zeggen valt, zijn enkelvoud en meervoud even goed.

Als er groepje staat in plaats van groep, gaat de keuze tussen ‘een groepje toeristen dat keihard zat te praten’ (met dat verwijs je naar het het-woord groepje) en ‘een groepje toeristen die hard zaten te praten’. Gevoelsmatig zullen veel mensen eerder de eerste mogelijkheid kiezen, maar grammaticaal is die niet beter of slechter dan de tweede.

Soms dwingt de context een voorkeur voor een meervoud af, bijvoorbeeld in ‘We zagen een groep scholieren die elkaar liepen te duwen.’ Het zijn immers de scholíéren die elkaar liepen te duwen; het is vreemd om te zeggen dat de gróép elkaar liep te duwen.

De/het toebehoren

‘De’ of ‘het’ toebehoren van een camera?
Foto: Sony

? Is het ‘een camera met de benodigde toebehoren’ of ‘een camera met het benodigde toebehoren’?

! Op grond van de woordenboeken is zowel de toebehoren als het toebehoren mogelijk; in de praktijk is de (benodigde) toebehoren veruit het gewoonst.

De meeste woordenboeken noemen het zelfstandig naamwoord toebehoren een het-woord. Maar er zijn er ook die een meervoudsvorm geven: de toebehoren. Dit kan zowel het meervoud zijn van het toebehoren als van het verouderde het toebehoor, dat onder meer vermeld wordt in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT).

Dat toebehoren als meervoud wordt opgevat, is waarschijnlijk omdat het woord vrijwel altijd een meervoudige betekenis heeft: ‘alle bijbehorende spullen’. Ook komt het woord van oudsher veel voor in combinaties waarbij je niet direct kunt zien of toebehoren enkelvoud of meervoud is, zoals de formulering met alle toebehoren: het woord alle kan zowel een samentrekking zijn van het enkelvoudige al het als van het meervoudige al de.

Het WNT vermeldt onder meer dit citaat uit 1591: ‘Cruyt ende scharpen [= kruit en scherpe kogels], met andere toebehoiren van tgeschut’, waarin toebehoren duidelijk als meervoud fungeert.

Korte taaltips

Beaujolai(s)(t)je Het verkleinwoord van beaujolais is beaujolaistje: de t is nodig omdat de slot-s van beaujolais niet wordt uitgesproken. » www.onzetaal.nl/beaujolaistje

PABO/Pabo/pabo Afkortingen van onderwijstypen worden met kleine letters geschreven: vmbo, havo, vwo, mbo, hbo, pabo, etc. » www.onzetaal.nl/pabo

Kostwinner/kostwinnaar De juiste vorm is kostwinner. Het woord winnaar hoort vooral bij wedstrijden en prijsvragen. » www.onzetaal.nl/kostwinner

Meer taaladvies?

Direct antwoord op een taalvraag? De Taaladviesdienst is elke werkdag telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook het colofon). Op onze website vindt u bovendien zo'n 2000 taaladviezen: www.onzetaal.nl/taaladvies.

Taaltrainingen

Voor de komende tijd staat er één taaltraining van de Taaladviesdienst gepland:

•	Complete training spelling dinsdag 22 april, Groningen

Zie voor meer informatie www.onzetaal.nl/taaltrainingen.