Onze Taal. Jaargang 83

[p. 22]

Lekker onaangenaam
De vele gebruiksmogelijkheden van lekker
Berthold van Maris

‘Ga je nog lekker op wintersport?’ ‘Nee, ik blijf lekker thuis.’ Lekker is een handig woord, dat je in allerlei betekenissen kunt gebruiken - zelfs tegenovergestelde. Een inventarisatie.

Illustratie: Matthijs Sluiter

In de lijst van meestgebruikte woorden in alledaagse gesprekken staat lekker op een eervolle 262ste plaats. Het wordt even vaak gebruikt als kom, steeds en jou. Waarom zeggen we zo vaak ‘lekker’? Waarschijnlijk omdat het een van de meest relaxte woordjes van het Nederlands is:

-	We hebben lekker gewandeld.
-	Hij had lekker gekookt.
-	Het was lekker weer.

Maar lekker wordt ook in minder aaibare betekenissen gebruikt:

-	Val maar lekker dood!
-	Hij was weer lekker irritant...

In deze twee voorbeelden zorgt lekker voor een hatelijke, baldadige, sarcastische ondertoon. Is hier gewoon sprake van ironie, waarbij je expres het omgekeerde zegt van wat je bedoelt, zoals je dat ook doet in ‘Mooie boel!’ en ‘Fraai is dat!’? Of is er meer aan de hand? Zijn we hier getuige van een betekenis van lekker die zich langzaam heeft losgezongen van de oorspronkelijke betekenis?

Tevredenheid

Laten we eerst even kijken naar die ‘gewone’ betekenis. Lekker is in de eerste plaats ‘aangenaam van smaak’ - etymologisch beschouwd is dat de oudste betekenis - maar ook ‘aangenaam van geur’ en ‘aangenaam aanvoelend’. Uit dit zintuiglijke lekker heeft zich een tweede betekenis ontwikkeld. Vergelijk deze twee zinnen eens met elkaar:

-	We hebben lekker gewandeld.
-	We gaan lekker wandelen.

In de eerste zin kun je lekker probleemloos vervangen door aangenaam (‘We hebben aangenaam gewandeld’), in de tweede zin niet: ‘We gaan aangenaam wandelen’ klinkt gek. In de eerste zin geeft lekker een positief oordeel over de (zintuiglijke) kwaliteit van een specifieke wandeling, in de tweede zin betekent lekker meer zoiets als ‘en dat vind ik fijn’ of ‘en daar verheug ik me op’.

Dit gebruik van lekker komt heel veel voor. Eigenlijk kun je dit lekker bijna overal bij zetten. Je kunt zeggen: ‘Ik ga vanavond lekker naar de film’, maar bij het tegenovergestelde kun je het woord net zo goed gebruiken: ‘Ik blijf vanavond lekker thuis.’

Dat je bijna overal lekker bij kunt zetten, en dat dit woord ervoor zorgt dat de hele zin dan een gevoel van tevredenheid weergeeft, wijst erop dat we hier te maken hebben met een bijzonder type bijwoord: een zogeheten modaal partikel.

Modale partikels kleuren de zin op een subtiele manier in. Ze kunnen een bewering wat nuanceren:

[p. 23]

‘Dat weet je misschien wel.’ Of juist stelliger maken: ‘Dat weet je toch.’ Ze kunnen onderliggende emoties expliciet maken:

-	Ik kon mooi al het werk doen. (verontwaardiging)
-	Wil je je grote mond nou eens houden. (ongeduld)

Modale partikels doen iets wat je, als je spreekt, ook met intonatie of met mimiek kunt doen, en als je schrijft met leestekens (uitroepteken, drie puntjes...) of met emoticons.

Lekker is in ‘We gaan lekker wandelen’ zo'n modaal partikel geworden: het kleurt de bewering in met een gevoel van tevredenheid, ontspanning, genot.

Modale partikels hebben verder de bijzondere eigenschap dat ze graag met meerdere tegelijk in een zin voorkomen: ‘Ik zou dat weleens even willen nagaan’. Ook wat dat betreft is lekker duidelijk een partikel:

-	Ga maar lekker even een dutje doen.
-	Ik ga eens even lekker schijten.

Vervelend

Maar lekker kan ook minder plezierige gevoelens verwoorden, zoals de voorbeelden van ironisch gebruik hierboven lieten zien. Als iemand je een moeilijke of vervelende vraag stelt, kun je zeggen: ‘Lekkere vraag is dat zeg!’ En in het volgende voorbeeld uit het Corpus Gesproken Nederlands (CGN) wordt lekker duidelijk gebruikt in de betekenis ‘vervelend’:

Nou, toen kreeg ik me toch een hoofdpijn. (...) Ik kon gewoon niet slapen van de hoofdpijn. Ja dus ik dacht lekker is dat.

Niks bijzonders, kun je denken. Je kunt woorden ironisch gebruiken, waarbij je het omgekeerde bedoelt van wat je zegt. Je kunt bijvoorbeeld ‘Subtiel hoor’ zeggen als reactie op iets wat juist helemaal niet subtiel is.

Maar lekker wordt tegenwoordig zó vaak ironisch gebruikt dat je gewoon wel van een nieuwe betekenis mag spreken. Wat ooit als een stijlfiguur (ironie) begonnen is, is nu, zoals dat in de taalkunde heet, ‘gegrammaticaliseerd’; lekker kan als modaal partikel ook een breed scala van nogal negatieve gevoelens bestrijken, van hatelijk, baldadig, sarcastisch en laconiek tot eigenwijs:

-	Dan doe je het toch lekker zelf. (hatelijk)
-	Ik rook lekker toch. (baldadig, eigenwijs)
-	Nou, jij bent lekker bezig. (sarcastisch)
-	O, lekker makkelijk. (laconiek)

Ook dit lekker komt graag in clusters voor:

-	Zoek het maar lekker uit.
-	Nou, dan weet jij het toch lekker beter.

De mooiste voorbeelden van dit onaangename lekker zijn te vinden op Geenstijl.nl. Daarin zegt een ‘reaguurder’ bijvoorbeeld over Syrië: ‘Een muur eromheen en laat Allah het lekker uitzoeken daar.’

Soms heeft lekker geen bewering met onderwerp en gezegde meer nodig en volstaat een uitroep:

-	Nou lekker dan!
-	Lekker toch!

Studenten

Er is nog een ander bijzonder gebruik van lekker. Het kan voor een bijvoeglijk naamwoord staan, en normaliter is dat een bijvoeglijk naamwoord dat iets aangenaams omschrijft. Dat aangename wordt dan door lekker nog eens benadrukt:

-	Lekker warm.
-	Lekker zoet.

Maar soms gaat lekker juist vooraf aan bijvoeglijke naamwoorden met een onaangename betekenis: ‘lekker irritant’, ‘lekker dom’, ‘lekker gênant’, ‘lekker flauw’, etc. Ik heb sterk de indruk dat dit lekker vooral populair is bij de jongere generatie. Hier volgen drie voorbeelden uit het CGN, waarin studenten met elkaar praten:

-	Maar hij was er nog niet. Ik denk: lekker vreemd...
-	Nou de koelkast is lekker leeg. Al 't vlees is bijna op.
-	Ik kwam weer lekker onzeker over.

Lekker onzeker past in het rijtje van heel onzeker, superonzeker, behoorlijk onzeker, etc. Lekker betekent hier iets als ‘behoorlijk’ of ‘heel erg’, en voegt daarnaast een bepaalde toon toe aan wat er gezegd wordt: iets nonchalant-laconieks.

Soms kun je zoiets ook met zelfstandige naamwoorden doen, waar lekker(e) dan als bijvoeglijk naamwoord aan voorafgaat: ‘Lekkere smeerpoets’, ‘Lekkere nerd’. En ook: ‘'t Was wel een lekkere rotzooi zo.’

Zo kan het gebeuren dat lekker, dat van oorsprong ‘aangenaam’ betekent, ook heel goed gebruikt kan worden als versterker van ‘onaangenaam’. Op internet hebben mensen het bijvoorbeeld over ‘een thriller die lekker onaangenaam durft te zijn’ en ‘een lekker onaangenaam zweetgeurtje’.

Opmerkelijk is ook de combinatie lekker vies. Die kan twee betekenissen hebben. De eerste: ‘vies, maar tegelijk lekker’. Een seksueel voorlichtingsboekje uit mijn jeugd heette daarom Lekker vies.

De tweede mogelijkheid is dat lekker vies een nonchalant-laconiek klinkende variant is van ‘behoorlijk vies’. Van een poes die vies het huis binnenwandelt, kun je dan zeggen: ‘Ze is weer lekker vies.’

Het zal nu niet verbazen dat lekker stinken ook weleens voorkomt. In het CGN vond ik twee mooie voorbeelden:

-	Dus je stinkt lekker naar knoflook.
-	Gaan we lekker stinken in de trein. (Jongen tegen vriend met wie hij fastfood heeft gekocht voordat ze in de trein stappen.)