Onze Taal. Jaargang 83

[p. 10]

Vraag en antwoord
Taaladviesdienst

Te vinden zijn

? ‘Je mag gebruikmaken van alle boeken die hier zijn te vinden.’ Is dat een goede formulering, of moet het zijn: ‘alle boeken die hier te vinden zijn’?

! De voorkeur gaat uit naar ‘alle boeken die hier te vinden zijn’. Dat heeft te maken met de keuze voor een naamwoordelijk dan wel een werkwoordelijk gezegde. (Meer informatie over het verschil daartussen staat in het kader hieronder.)

Vaak is het voor de woordvolgorde in een zin niet direct van belang of een gezegde werkwoordelijk of naamwoordelijk is, maar in bijzinnen is er een belangrijk verschil. Bij een werkwoordelijk gezegde zijn twee bijzinsvolgordes mogelijk:

-	Eva zegt dat ze vertrokken is.
-	Eva zegt dat ze is vertrokken.

Bij een naamwoordelijk gezegde bestaat die variatie niet:

-	Eva zegt dat ze ziek is.
-	[fout:] Eva zegt dat ze is ziek.

Bij te vinden zijn is sprake van een naamwoordelijk gezegde. Dat is af te leiden uit het feit dat er ook een ander koppelwerkwoord dan zijn kan worden gebruikt: ‘alle boeken die hier te vinden lijken’, ‘die hier te vinden blijven’. Verder is te vinden zijn synoniem met vindbaar zijn, dat zonder meer een naamwoordelijk gezegde is, omdat vindbaar een bijvoeglijk naamwoord is.

Toch wordt een naamwoordelijk gezegde met zijn soms als werkwoordelijk gezegde opgevat, zeker als het naamwoordelijk deel een werkwoord bevat of daar sterk op lijkt. Zo komen constructies als ‘iemand die is behept met een sterk wantrouwen’ vaak voor, terwijl behept geen voltooid deelwoord is (maar een bijvoeglijk naamwoord) en dus eigenlijk alleen ‘iemand die behept is’ te verdedigen is.

Hoe vaker volgordes als ‘die hier zijn te vinden’ voorkomen, hoe groter de kans dat ze op termijn in de taaladviesliteratuur worden goedgekeurd. Maar voorlopig gaat de voorkeur uit naar de volgorde ‘die hier te vinden zijn’.

Werkwoordelijk of naamwoordelijk?

Een volledige zin bevat altijd een naamwoordelijk óf een werkwoordelijk gezegde.

Bij een naamwoordelijk gezegde horen twee vaste elementen:

-	een koppelwerkwoord, zoals zijn, worden, blijven of lijken;
-	een naamwoordelijk deel: een bijvoeglijk of zelfstandig naamwoord (of een woordgroep met zo'n woord als kern).

Voorbeelden: ‘Eva wordt ziek’ (wordt is koppelwerkwoord, ziek is naamwoordelijk deel); ‘Eva blijft de baas van deze afdeling’ (blijft is koppelwerkwoord, de baas van deze afdeling is naamwoordelijk deel).

Een werkwoordelijk gezegde heeft een zelfstandig werkwoord als kern, bijvoorbeeld eet in ‘De kat eet brokjes’ en sprong in ‘De kat sprong op tafel.’

Letterlijk en figuurlijk

Onder de plak

‘De buurman zit erg bij zijn vrouw onder de plak.’ Waar komt die uitdrukking vandaan?

Foto: Collectie Gelderland

Als je ‘onder de plak zit’, heb je weinig te vertellen: je wordt onderdrukt of overheerst door iemand anders. Om een of andere reden wordt het vaak gezegd over mannen die bij hun vrouw onder de plak (zouden) zitten.

Met het woord plak wordt hier een strafwerktuig bedoeld dat vroeger op scholen gebruikt werd. Het was een stok met aan het uiteinde een schijf, waarmee de schoolmeester kinderen voor straf een mep op hun hand gaf. Als je ‘onder de plak zat’, was je het slachtoffer van zo'n afstraffing.

Zolang/zo lang het regent

? Wanneer schrijf je zolang en wanneer zo lang?

! Zolang is volgens de naslagwerken één woord als het een voegwoord is, een woord dat twee zinnen met elkaar verbindt: ‘Zolang het regent, ga ik niet naar huis’; ‘Ik hou van je zolang ik leef.’ Ook is het één woord in zinnen als ‘Hij woont zolang weer bij zijn ouders’, waarin het ‘voorlopig, eventjes’ betekent.

In andere gevallen is zo lang juist, bijvoorbeeld: ‘Moest je nou echt zo lang bellen?’, ‘Het duurde zo lang dat ik maar naar huis ging’, ‘Waarom is die rij toch zo lang?’

In een zin als ‘Ik hou van je zo lang als ik leef’ wordt zo lang los geschreven, omdat als het voegwoord is. Maar in ‘Ik hou van je zolang ik leef’ is zolang het voegwoord. Er is geen noemenswaardig betekenisverschil tussen deze twee zinnen.

‘Zolang / zo lang het regent’. Gene Kelly in Singin' in the Rain (1952).

[p. 11]

Herkomst teleurstellen

? Waar komt het woorddeel teleur in teleurstellen vandaan?

! Teleur is ontstaan uit de woordgroep ter leure; die betekende zoveel als ‘verloren vergeefs’. Het woord leur(e) is verwant met het werkwoord verliezen, dat vroeger behalve ‘kwijtraken’ ook ‘vergeefs doen’ en ‘te gronde richten’ kon betekenen. Ter leure kwam vooral voor in combinaties als ter leure zetten, ter leure leiden en ter leure stellen, die de betekenis ‘de hoop doen verliezen’, ‘misleiden’, ‘bedrogen doen uitkomen’ hadden.

Ter leure stellen is de enige uit dit rijtje die is overgebleven, met de afgezwakte betekenis ‘verwachtingen niet vervullen’ en in de kortere vorm teleurstellen. Ook bestond ooit te leur gaan, dat ‘verloren gaan, vergeefs zijn, geen succes hebben’ betekende; dit kennen we nu nog in de vorm teloorgaan.

Sochi/Sotsji

? Vinden de Olympische Winterspelen komende maand plaats in Sochi of in Sotsji?

! De gangbare Nederlandse schrijfwijze is Sotsji.

In het Russisch wordt de naam geschreven als Ϲ οчи. Russische namen worden in het Nederlands op een eenvoudige manier gespeld: zo Nederlands mogelijk. Zo wordt de Russische letter ч in het Nederlands weergegeven als tsj, omdat die letter nu eenmaal min of meer zo klinkt. Andere talen hebben er vaak hun eigen systeem voor; zo schrijft het Frans Sotchi, het Duits Sotschi en het Engels Sochi.

Er zijn tamelijk vaste regels voor het omzetten (oftewel transliteratie of transcriptie) van Russische letters. Meer daarover op onze website: www.onzetaal.nl/russisch.

Korte taaltips

Accenten In woorden als eencellig, eendagsvlieg en eenrichtingsverkeer krijgt het woorddeel een geen accenten. » www.onzetaal.nl/eendagsvlieg

Ledigen/lenigen

Let op: het is ‘om de ergste nood te lenigen’, niet ‘te ledigen’. Lenigen betekent ‘verlichten’ (ook wel ‘versoepelen’), ledigen betekent ‘leegmaken’.

Niet (in) het minst

Niet in het minst betekent ‘helemaal niet’ - bijvoorbeeld ‘Hij was niet in het minst teleurgesteld.’ Niet het minst betekent juist ‘vooral’, ‘op de eerste plaats’; deze uitdrukking is niet erg gangbaar meer. » www.onzetaal.nl/niethetminst

Eenrichtingsverkeer of éénrichtingsverkeer?

Onoorbaar/onoirbaar Alleen onoorbaar is goed; onoirbaar is nooit officieel juist geweest. Notoir is wel met oi; dat komt uit het Frans. » www.onzetaal.nl/onoorbaar

Meer taaladvies?

Direct antwoord op een prangende taalvraag? de Taaladviesdienst is elke werkdag telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon). Op onze website vindt u bovendien zo'n 1900 taalkwesties: www.onzetaal.nl/taaladvies.

Taaltrainingen

Binnenkort geeft Onze Taal diverse trainingen, waaronder:

•	Opfristraining taalregels 4 maart, Amsterdam 29 maart, Amsterdam
•	Spelling (compleet) 20 januari, Utrecht 20 maart, Amsterdam 1 april, Arnhem 22 april, Groningen
•	Werkwoordspelling (flitstraining) 20 maart, Amsterdam
•	Leestekens 13 maart, Amsterdam
•	Praktische grammatica 13 maart, Amsterdam

Zie verder www.onzetaal.nl/taaltrainingen.