Onze Taal. Jaargang 81

[p. 314]

‘De smalle nevelige wolkenbank’
Moet je bijvoeglijke naamwoorden schrappen?
Frank Jansen

Een bekend schrijfadvies is: gebruik niet te veel bijvoeglijke naamwoorden, want ze hebben vaak iets krachteloos en gaan dan irriteren. Is dit altijd een goed advies? Wanneer wel en wanneer niet?

Illustratie: Frank Dam

Toen het gesprek met de beroemde journalist niet zo wilde vlotten, vroeg de interviewer maar wat zijn favoriete taaltip was. De beroemde journalist zuchtte, trok zijn wenkbrauwen op, zuchtte nog een keer en perste er toen uit: schrap je bijvoeglijke naamwoorden!

Het heeft voor een schrijver wel iets stoers om in eigen vlees te snijden, en met die bijvoeglijke naamwoorden kan dat pijnloos. Recensent Toef Jaeger gebruikt de tip dan ook als criterium voor kwaliteit:

In het 772 bladzijden tellende boek staan er gemiddeld 22 bijvoeglijke naamwoorden op één bladzijde, dat komt neer op grofweg 16.984 in totaal. Dat gaat snel met zinnen als: ‘De zon stond nog laag aan de oostelijke hemel, maar een hoogrode strook lucht die aan de randen tot paars vervaagde, kondigde de komende dag aan. Een zweem van roze lichtte de smalle nevelige bank laaghangende wolken aan de westelijke horizon op, een weerkaatsing van de achterkant van de stralende zonsopgang.’
(NRC Handelsblad, 5 mei 2011)

Verder lezen is niet nodig. U weet genoeg: die schrijver kan er niets van. Daarom laat ik haar naam maar weg.

Maar is het schrapadvies wel juist? Het is heel goed mogelijk dat journalisten en literatoren elkaar gewoon zomaar napraten, zonder goed na te denken over wat ze eigenlijk zeggen. En los daarvan is er op voorhand een reden om een dergelijk kras advies te wantrouwen: we moeten niet proberen wijzer te willen wezen dan de taal zelf. Als een woordsoort in een taal bestaat, dan heeft die per definitie nut.

Wie op zoek gaat naar een degelijker fundament voor het schrapadvies dan bijvoorbeeld ‘bijvoeglijke naamwoorden zijn vaak stereotiep en dus krachteloos’, kan dat op twee manieren proberen te vinden: door stil te staan bij de functie van bijvoeglijke naamwoorden en door na te gaan hoe de taalgebruikers zelf oordelen over teksten met en zonder bijvoeglijke naamwoorden.

■ Uitbreidend en beperkend

Alle woordsoorten hebben zo hun specifieke functie. Zelfstandige naamwoorden zijn vooral geschikt om dingen te benoemen en werkwoorden om gebeurtenissen te beschrijven. Een tafel benoem je met het woord tafel; wat ermee gebeurt met bijvoorbeeld het werkwoord dekken. De specialiteit van bijvoeglijke naamwoorden is het toekennen van eigenschappen. Dat kan op twee manieren. We kunnen de eigenschap van een zelfstandig naamwoord noemen door er een bijvoeglijk naamwoord direct voor te zetten, bijvoorbeeld: ‘De hoge Eiffeltoren maakte indruk op de toeristen.’ Dat hoge voor Eiffeltoren heet een ‘attributief gebruikt bijvoeglijk naamwoord’.

We kunnen ook beweren dat die toren de eigenschap ‘hoog’ heeft, in een zin als ‘De Eiffeltoren is hoog’; we spreken dan van ‘predicatief gebruik’. Het schrapadvies is beslist niet bedoeld voor deze laatstgenoemde categorie, want dan zou er geen zinnige zin overblijven: ‘De Eiffeltoren is.’

Maar ook als we ons beperken tot de attributieve bijvoeglijke naamwoorden brengt het advies ons in moeilijkheden. Herinnert u zich het onderscheid tussen de ‘uitbreidende’ en de ‘beperkende’ bijvoeglijke bijzin? De uitbreidende voegt alleen extra informatie toe, bijvoorbeeld ‘De dom, die uit de Middeleeuwen stamt, torent boven Utrecht uit.’ De beperkende bijzin verschaft informatie die je echt nodig hebt om het zelfstandig naamwoord te begrijpen: ‘Op een dom die uit de Middeleeuwen stamt, moet je zuinig zijn.’ Het onderscheid tussen uitbreidend en beperkend geldt ook voor bijvoeglijke naamwoorden. In het volgende voorbeeld is rode uitbreidend; van de appel wordt een extra kenmerk gegeven, namelijk dat hij rood was: ‘Sneeuwwitje zette haar tanden in de rode appel.’ Maar als we zeggen: ‘Sneeuwwitje koos de rode appel uit de mand’, is rode beperkend gebruikt. De bewering gaat alleen over de rode appel.

Hoe graag je ook wilt schrappen, van de beperkende bijvoeglijke naamwoorden kun je beter afblijven.

■ Oordeel

Het advies moet nog verder ingeperkt worden. Omdat er in de werkelijkheid verschillende soorten eigenschappen bestaan, zijn er ook verschillende soorten bijvoeglijke naamwoorden. Een attributief bijvoeglijk naamwoord kan slaan op een kenmerk dat een ding heeft, bijvoor-

[p. 315]

beeld het materiaal waarvan het gemaakt is (ijzeren) of de vorm (eenlettergrepig). Zulke informatieve bijvoeglijke naamwoorden kun je beter niet schrappen, op straffe van verlies van essentiële informatie. Daartegenover staan bijvoeglijke naamwoorden die een eigenschap beschrijven die het ding in de ogen van de spreker of schrijver heeft, zoals in ‘De magnifieke Eiffeltoren trok de aandacht.’ Dan drukt het bijvoeglijk naamwoord een oordeel uit.

Het kan heel opportuun zijn om dergelijke evaluerende bijvoeglijke naamwoorden te gebruiken. Een spreker kan op deze manier bijvoorbeeld laten zien dat hij enthousiast is. Maar het is wel een beetje riskant. Het volgende citaat gaat over een film die Jeroen Krabbé zelf geregisseerd had:

Krabbé heeft inmiddels in alle quasiinformatieve programma's niet alleen uitgelegd dát, maar ook waaróm die film zo ontzettend fantastisch-huiveringwekkend-aangrijpend-verbijste-rend-adembenemend-dramatisch is. (de Volkskrant, 2 april 1998)

De auteur maakt van de stapel bijvoeglijke naamwoorden handig gebruik om zonder het expliciet te zeggen Krabbé weg te zetten als een opportunistische kletsmajoor.

Nu accepteert men van gasten in praatprogramma's meer opgeschroefd enthousiasme dan van schrijvers van literaire of beschouwende teksten. Vandaar dat evaluatieve bijvoeglijke naamwoorden op papier helemaal snel gaan irriteren. De lezer wil liever niet dat de schrijver tussen hem en het besprokene in gaat staan. Hij maakt liever zelf uit of die Eiffeltoren magnifiek is en de film fantastisch. In de volgende passage geeft de filosofe Nussbaum met indrukwekkend en belangrijke een staaltje denken voor de lezer weg:

Tagore was ook een indrukwekkend filosoof, wiens boek Nationalism (1907) een belangrijke bijdrage vormt tot het denken over (...)

Dit citaat komt uit Nussbaums pleidooi voor een ander type onderwijs; het argument kracht bijzetten door een filosoof aan te halen en die ‘indrukwekkend’ te noemen, is wat makkelijk. En dat ‘belangrijke’ is hier nogal vaag en futloos. In een roman of een verhaal komt daar nog bij dat de schrijver door een evaluatief bijvoeglijk naamwoord te gebruiken het verhaal binnendringt en zich als het ware tussen het verhaal en de lezer dringt. Dat doet afbreuk aan de directheid van de literaire ervaring.

■ Schaalbaar

Het advies om bijvoeglijke naamwoorden te schrappen zou dus betrekking moeten hebben op evaluerende attributieve bijvoeglijke naamwoorden. Maar er is nog een derde categorie bijvoeglijke naamwoorden, die tussen de informerende en de evaluerende in staat, en dat zijn de zogeheten schaalbare: groot, klein en vol bijvoorbeeld. Ze lijken op de evaluatieve omdat ze geen vaste eigenschap van het zelfstandig naamwoord noemen. Aan de andere kant drukken ze geen persoonlijke waardering van de spreker uit maar de afstand tot een bepaalde norm. De hoge toren drukt uit dat de toren hoger is dan wat je normaal van een toren verwacht. Schaalbare bijvoeglijke naamwoorden zijn een beetje lastig te begrijpen door het impliciete beroep dat ze doen op het vergelijken met een categorie. Precies die eigenschap maakt ze aantrekkelijk voor schrijvers die de lezer willen manipuleren. Ze lijken wel objectief maar zijn het niet. Een voorbeeld ontleen ik aan de wijze waarop Nussbaum haar betoog vervolgt.

(...) de moderne staat, en die in zijn De religie van de mens (1930) betoogt dat de mensheid alleen maar vooruitgang kan boeken door een meeromvattend medeleven en inlevingsvermogen te ontwikkelen, en dat een dergelijke capaciteit slechts wordt ontwikkeld door onderwijs waarin groot belang wordt gehecht aan leren over andere landen en culturen, de kunsten en socratische zelfkritiek. (Niet voor de winst, blz. 97-98)

De schaalbare bijvoeglijke naamwoorden meeromvattend en groot dragen bij aan de twijfelachtige indruk die de passage maakt. Deze bijvoeglijke naamwoorden laden de verdenking op zich de lezer met oneigenlijke middelen tot zijn standpunt over te willen halen. Schaalbare bijvoeglijke naamwoorden lenen zich dus eveneens voor schrappen.

Wie in een reisfolder woorden als ‘adembenemend’ las, kreeg meer zin in vakantie.

■ De lezer

Je zou dus zeggen dat lezers negatief reageren op sommige soorten bijvoeglijke naamwoorden. Is dat ook zo? Dat is door verschillende tekstlinguïsten door middel van experimenten onderzocht. De Nijmeegse onderzoeker Hoeken liet studenten een reisfolder beoordelen. De ene groep kreeg een versie met informatieve bijvoeglijke naamwoorden (bijvoorbeeld eeuwenoud), de andere groep een versie met evaluatieve (bijvoorbeeld charmant). Hoeken onderscheidde twee soorten lezers: grondige en meer oppervlakkige. Wat bleek? De grondige lezers gaven de tekst met informatieve bijvoeglijke naamwoorden een hogere waardering dan die met evaluatieve bijvoeglijke naamwoorden, de oppervlakkige lezers vonden beide teksten even goed.

Hebben we nu voldoende bewijs om in teksten die grondig gelezen moeten worden de evaluerende bijvoeglijke naamwoorden te schrappen? Nee. Toen de Utrechtse onderzoeker Pander Maat het experiment van Hoeken op een iets andere manier herhaalde, bleek de zaak net even anders te liggen. Pander Maat maakte ook twee versies van een reisfolder: een waarin alleen informatieve bijvoeglijke naamwoorden gebruikt werden, zoals in ‘een vulkanisch eiland’, en een met zowel informerende als evaluerende, zoals in ‘een adembenemend vulkanisch eiland’. Pander Maats proefpersonen bleken de tekst met informatieve én evaluerende bijvoeglijke naamwoorden niet alleen aantrekkelijker en informatiever te vinden dan die met alleen informatieve, maar ze kregen naar aanleiding van de tekst ook meer zin in vakantie. Opmerkelijk was verder dat de evaluerende bijvoeglijke naamwoorden attractief waren voor oppervlakkige én grondige lezers.

De twee onderzoeken lijken elkaar tegen te spreken. Wie zich baseert op Hoeken, zal misschien de neiging hebben evaluatieve bijvoeglijke naamwoorden te schrappen, wie uitgaat van Pander Maat zal ze juist toevoegen. In elk geval is duidelijk dat beide onderzoeken geen onversneden ondersteuning bieden voor de stelling dat evaluatieve bijvoeglijke naamwoorden maar beter vermeden kunnen worden. En het vermoeden is gewettigd dat als lezers openlijk evaluatieve bijvoeglijke naamwoorden niet per definitie irritant vinden, ze waarschijnlijk nóg veel minder last hebben van meer verhuld subjectieve bijvoeglijke naamwoorden, zoals de schaalbare.