Onze Taal. Jaargang 81

[p. 234]

Kees van der Zwan
‘Mijn dialect is mijn moedertaal’
Nieuwe tv-serie over dialectsprekers

Dialecten en streektalen worden van alle kanten beschermd en gekoesterd, maar intussen spreekt bijna geen mens die toch nog echt, in het dagelijks leven? Dit najaar is er een serie op tv die dit idee uitvoerig weerspreekt. Negen min of meer bekende Nederlanders laten dan zien en horen wat hun dialect voor hen betekent.

Twan Huys in een aflevering van Dat is andere taal! Naast hem zijn vader en presentator Johan Overdevest.
Foto: NTR

Het tv-scherm toont een presentatiedesk, gehuld in een blauwe waas. Meteen verschijnt er een grote letter N, en tijdens de klanken van de begintune komt dan de presentator scherp in beeld: Twan Huys. Dit is, met andere woorden, het actualiteitenprogramma Nieuwsuur. Of toch niet? Twan Huys begint zó:

Gojen aovend en welkóm beej ein unieke oetzending van Nietsoor, want Nietsoor is vanaovend veur 't iers in zien bestaon op d'n antenne in 't Venloos dialect, in 't kader van 't programma Det is andere taol!

Huys spreekt hier de taal waarmee hij is opgegroeid: een mengvorm van dialecten uit de plaatsen Grubbenvorst, Hout-Blerick, Sevenum en Horst, in de omgeving van Venlo. We kijken naar het begin van de derde aflevering van Dat is andere taal!, een achtdelige tv-serie over dialectsprekers die de NTR dit najaar wekelijks zal uitzenden. Presentator Johan Overdevest reist in elke aflevering door Nederland en ontmoet min of meer bekende Nederlanders voor wie het dialect een alledaagse realiteit is. Zo staat in de eerste aflevering (maandag 3 september, 19.25 uur, Nederland 2) Herman Finkers centraal, cabaretier en spreker van het Twents. Hij heeft het vooral over de toekomst van dialecten en streektalen. In de andere afleveringen komen voetbaltrainer Foppe de Haan aan het woord (over zijn geliefde Fries), de Twentse politica Sabine Uitslag (over de rol van dialect in de zorg), de Groningse zanger Arnold Veeman (over integratie en dialect), SP-boegbeeld Jan Marijnissen (over zijn Brabants en de beeldvorming daaromheen), de Zeeuwse cabaretière Katinka Polderman en de Achterhoekse zanger Bennie Jolink (over emotie), en ten slotte zanger Stef Bos (over dialect en nostalgie).

■ Beschaafde zachte g

De aflevering met Twan Huys gaat grotendeels over het thema ‘carrière’. Heeft zijn onmiskenbare Limburgse zachte g hem belemmerd in zijn loopbaan? ‘Ik heb destijds wel even gedacht dat ik in Hilversum misschien niet aan de bak zou komen vanwege mijn dialect, mijn toonhoogte en mijn zachte g, maar ik was de enige die dat dacht. Niemand heeft daar ooit een probleem van gemaakt.’ Vooral toen hij begon als presentator verbaasde hij zich hierover, bijvoorbeeld nadat hij door de Amsterdamse radiozender AT5 was aangenomen om daar als dienstweigeraar zijn vervangende dienstplicht te vervullen. Hij maakte zich toen ook nog steeds wel zorgen om zijn uitspraak. ‘Ik wilde graag in Hilversum terechtkomen en daar hoorde ik mensen als Felix Meurders volkomen accentloos presenteren. Ik dacht: ik moet ook die kant op.’

Hij meldde zich bij oud-NCRV-coryfee Judith Bosch, die al jaren coach is voor aankomend tv-talent. Maar zij ging - wederom tot Huys' verbazing - helemaal niet schaven aan zijn Limburgse tongval. Hij kreeg alleen les in presentatietechniek, meer was niet nodig, aldus Judith Bosch. ‘Twans zachte g is absoluut niet storend. Het maakt hem bijzonder. Het is wat je zou kunnen noemen een algemeen beschaafde zachte g.’

■ Negatieve invloed

Volgens Gerbert Kraaykamp, hoogleraar empirische sociologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, hebben veel an-

[p. 235]

deren wél last van hun regionale accent. ‘Uit mijn onderzoek blijkt dat er van dialect spreken een vrij sterke negatieve invloed uitgaat op iemands carrièrekansen. Dialectsprekers komen minder vaak terecht in een leidinggevende functie, worden minder vaak als manager aangesteld en zijn dus minder succesvol in hun beroep. Dat komt doordat degenen die beslissen over een promotie een bepaald beeld hebben van dialectsprekers: dat ze wellicht minder intelligent zijn of minder goed in het bedrijf passen. Maar er is ook een bepaalde “zelfselectie”; het komt voor dat dialectsprekers zich minder goed thuis voelen in een bedrijf waar Standaardnederlands wordt gesproken.’

Dat dialectsprekers als dommer worden beschouwd, is volgens Kraaykamp trouwens niet terecht. ‘Onderzoek laat zien dat er bij lagereschoolleerlingen geen verschil is tussen de Cito-scores van kinderen die dialect spreken en de scores van hen die dat niet doen. Zelf hebben wij onderzoek gedaan naar volwassen Nederlanders; wij hebben hun een zogenoemde woordherkenningstest afgenomen, en ook uit die resultaten blijkt geen verschil in “verbale intelligentie” tussen de dialectspreker en de niet-dialectspreker.’

■ Dialectrenaissance

Voor Twan Huys speelt zijn dialect intussen nog altijd een belangrijke rol. ‘Mijn dialect is mijn moedertaal. Als ik met mijn ouders spreek, dan is dat in het dialect.’ Voor de andere BN'ers in de serie ligt dat in grote lijnen net zo. Dat is wel opmerkelijk, want taalkundigen hebben al een tijdje geleden geconstateerd dat de dialecten in Nederland zo'n beetje uitgestorven zijn, althans als dagelijks communicatiemiddel. Tegelijk zijn de dialecten op een andere manier juist springlevend. Nog nooit was er zo veel belangstelling voor dialecten als tegenwoordig (de serie Dat is andere taal! getuigt daar ook weer van), en meer dan ooit worden er liedjes, cabaretvoorstellingen en zelfs bijbelvertalingen in dialect gemaakt. Ook de overheid koestert en beschermt diverse streektalen. Zo werden het Nedersaksisch (gesproken in Oost-Nederland), het Limburgs en het Fries in meer of mindere mate officieel erkend als regionale taal binnen het Europees Handvest voor regionale of minderheidstalen. Er is, kortom, sprake van wat wel een ‘dialectrenaissance’ wordt genoemd.

Toch kun je er nog steeds niet onderuit dat het praktische belang van dialecten snel afneemt. Wat moet je in een door mobiliteit en technologische vernieuwing steeds kleiner wordende wereld met talen die maar door een handjevol mensen worden begrepen? Het kan dan niet anders dan dat de dialecten verdwijnen, en het aantal dialectsprekers enorm afneemt, zo klinkt het al decennialang. Is dat ook het beeld dat de serie oproept? Zijn de dialect sprekende BN'ers die hier worden opgevoerd de laatsten der Mohikanen?

■ SMS en twitter

Rien van den Berg, die aan de wieg stond van Dat is andere taal!, denkt dat de geportretteerden niet echt een uitzondering vormen. Van den Berg is journalist bij het Nederlands Dagblad, studeerde Nederlands en is al zijn leven lang gefascineerd door dialecten. Ook hij ziet dat de dialecten kopje-onder dreigen te gaan, maar hij ziet ook iets anders. Van den Berg: ‘Het dialect blijkt ineens bruikbaar in nieuwe situaties. Mathilde Jansen, die in 2010 aan de Vrije Universiteit in Amsterdam promoveerde op het Amelander dialect, ontdekte dat jongeren op Ameland het dialect niet alleen als spreektaal gebruiken, maar ook als ze sms'en en msn'en. Ander onderzoek leert dat ook jongeren in Limburg hun sms- en msn-berichten vrijmoedig doorspekken met dialect. Voor de jongeren is het dialect dus schrijftaal geworden. Interessant is een Amerikaans onderzoek uit 2011, dat uitwees dat ook Twittertaal veel meer dialectische eigenaardigheden bevat dan gewone schrijftaal. Van willekeurige Amerikaanse twitteraars kon aan de hand van hun taalgebruik de herkomst tot op 300 mijl nauwkeurig worden vastgesteld.’

Ook verder ziet Van den Berg tekenen van een weer opflakkerend dialectgebruik. ‘Vorig jaar bleek bijvoorbeeld uit een peiling dat het aantal mensen die Fries spreken en schrijven de laatste vier jaar enigszins is toegenomen. Dialecten zijn al met al vele malen taaier dan deskundigen ooit hebben gedacht.’ Hoe zou dat komen? Van den Berg wijst op de toenemende globalisering: ‘Daardoor neemt de behoefte aan intimiteit en eigenheid toe.’

Intimiteit en eigenheid: het zijn ook precies de redenen waarom Twan Huys nog altijd zijn dialect gebruikt. ‘Je spreekt het met de mensen die je het dierbaarst zijn. Op de belangrijkste momenten van het leven val je er meteen op terug. Het eerste uur na de geboorte van mijn zoon heb ik hem in het Limburgse dialect toegesproken, in een ziekenhuis in hartje Manhattan, New York. Dat ging totaal onbewust.’ Verder zal Huys zijn kinderen niet in het Venloos opvoeden. ‘Als je in Amsterdam woont, is dat volkomen overbodig. Bovendien groeien ze al tweetalig op, maar dan letterlijk tweetalig: Nederlands en Engels. Dat lijkt me meer dan voldoende.’

De achtdelige serie Dat is andere taal! wordt van 3 september tot en met 22 oktober wekelijks uitgezonden op Nederland 2, om 19.25 uur. De serie wordt op 28 oktober afgesloten met de registratie van een speciaal concert in de Oosterpoort in Groningen (Nederland 2, 23.35 uur). Naar aanleiding van de serie verschijnt er bij Unieboek | Het Spectrum een gelijknamige uitgave waarin Rien van den Berg en Marc van Oostendorp de televisiethema's verder uitwerken. Het Meertens Instituut heeft bij de serie een online ‘taaldetector’ ontwikkeld waarmee je kunt achterhalen welk dialect bij je hoort. Voor meer informatie zie de website www.datisanderetaal.nl.