Onze Taal. Jaargang 81

[p. 138]

Marc van Oostendorp
De laatste bastions van de slot-n
Het Nederlands neemt langzaam afscheid van een medeklinker

Wie woorden als kijken en Nijmegen met een duidelijk hoorbare slot-n uitspreekt, klinkt behoorlijk ouderwets. De uitspraak zonder slot-n is duidelijk de standaard geworden in de grootste delen van Nederland. Opvallend genoeg onttrekt een handjevol woorden zich daaraan. Hoe zit dat?

Illustratie: Hein de Kort

‘De mensen laten de laatste tijd vaak de n in het meervoud weg’, schreef de zeventiende-eeuwse taalbeschouwer Christiaen van Heule, ‘en zeggen “Scheepe”, “Huyze”, “Stede”, “Lande”, in plaats van “Scheepen”, “Huyzen”, etc., en “Loope”, “Blijve”, “Valle”, voor “Loopen”, “Blijven”, “Vallen”.’ Van Heule was fel gekant tegen deze ontwikkeling, schreef hij: ‘Deze verkortingen zijn in strijd met de aard van de taal.’

Vijftig jaar geleden verklaarde de toenmalige hoofdredacteur van de radionieuwsdienst, een zekere S. Witteboom, nog: ‘Ik ben tegenstander van “leze”, “schrijve” en “rekene” voor de microfoon. Ik voel niets voor “mense”, “diere” en “dinge” voor de microfoon. Ik vind het bedroevend te horen hoe mensen met een feilloze uitspraak zich ertoe laten brengen hun spraakbeeld op deze manier te bederven. Ik hoop dat de neerlandici, die onze mensen in Hilversum hardnekkig ertoe willen bewegen de slot-n af te kappen, hun energie anders willen gaan besteden.’

De protesten van Van Heule en Witteboom hebben weinig mogen baten. Bijna overal in Nederland zeggen mensen inmiddels ‘lope’, ‘ete’ en ‘renne’. Die n wordt weggelaten na een zogeheten toonloze e, oftewel de uh-klank (niemand laat de n ooit weg uit pen, pan of pin), en ook alleen als die n helemaal aan het eind staat van een lettergreep (en dus niet voor lopend). Alleen in sommige gebieden klinkt die slot-n nog, zoals het noorden en oosten van Nederland, maar ook bijvoorbeeld in delen van Zeeland ‘slik je de n in’. Dat laatste is trouwens een - als je erover nadenkt wat misleidende - manier om te zeggen dat je de e-klank niet uitspreekt en de n juist wél. Daar zeg je dus ‘eetn’ en ‘renn'n’.

■ ‘Gute morge’

Dat weglaten van die n is voor de inwoners van het westen en zuiden van Nederland bijna niet te onderdrukken. Je herkent er Nederlanders aan wanneer ze Duits spreken (‘Gute Morge!’). Ik heb ook iemand gekend die Boston in het Engels uitsprak als ‘Boste’. Het is omgekeerd ook iets wat buitenlanders alleen met veel pijn en moeite onder de knie krijgen als ze onze taal willen leren en niet al te onnatuurlijk willen klinken. Een probleem daarbij is dat je nu ook weer niet íédere n systematisch moet weglaten. Als je alléén maar ‘slape’, ‘jonge’ en ‘Nijmege’ zegt, klinkt dat ongeveer even on-Nederlands als het weglaten van geen enkele slotklank. Maar hoe vaak je het dan moet doen, en wanneer, dat kan niemand precies uitleggen.

Op de vraag waarom het gebeurt, is wél een antwoord te geven. De n is relatief makkelijk te maken - je licht het puntje van je tong op en laat de lucht door je neus ontsnappen -, maar tegelijkertijd is hij niet zo goed te horen. Daar komt bij dat de toonloze e altijd in een lettergreep staat die geen klemtoon

[p. 139]

krijgt, en je klanken in zo'n lettergreep toch al minder gemakkelijk hoort. En een klank die toch al niet zo goed te horen is, laat je als spreker liever weg.

Van Heule en Witteboom hadden het nog alleen over de meervoudsuitgang van zelfstandige naamwoorden als landen en werkwoorden als vallen. In het moderne Nederlands valt de -n ook vaak weg als hij helemaal niet tot een uitgang behoort, zoals in jongen of keuken. Toch zijn er nog een paar uitzonderingen. Heiden en christen zijn daar voorbeelden van: ze eindigen op een e en een n, die je allebei moet uitspreken. Dat is opmerkelijk: op school leren wij Nederlandstaligen hooguit op gezag van Wittebooms ‘neerlandici’ dat je bij het voorlezen niet alle n'etjes moet uitspreken, omdat dit onnatuurlijk is. Maar dat er uitzonderingen op die regel zijn, dat heeft niemand ons ooit verteld. Toch hebben we dat allemaal kennelijk ooit opgepikt uit hoe de mensen om ons heen praten.

■ ‘Ik teken’

Er zijn zelfs vormen waarbij het systemátisch niet kan. Je kunt de n niet goed weglaten bij werkwoorden in de ik-vorm, de eerste persoon enkelvoud. Dus bijvoorbeeld niet aan het eind van de volgende zin:

Hij wil dat ik de deur open.

Open is niet altijd een uitzondering, en het komt ook niet doordat het woord aan het eind van de zin staat. Wanneer je open als bijvoeglijk naamwoord gebruikt, kan het best zonder n:

Doe de deur ope(n).

Datzelfde kun je horen bij teken: in de eerste zin hieronder is het een werkwoordsstam en kan de n niet weg, in de tweede een zelfstandig naamwoord en dan kan het wel:

- Hij wil dat ik een huis teken.
- Geef een teke(n).

Waarom zijn deze vormen precies uitzonderingen? Heide zonder n is natuurlijk een bestaand ander woord, maar dat geldt niet voor christe. Bovendien is voor sommige mensen ook deken (de kerkelijke functie) een uitzondering, terwijl daar op het eerste gezicht geen verwarring kan ontstaan met een ander woord, want deke bestaat niet. Aan de andere kant kan deke natuurlijk wel verwijzen naar de lap wol die sommige mensen op hun bed leggen.

■ Geknabbeld

Een mogelijke verklaring is dat we aan het eind van een ontwikkeling staan die eeuwen geduurd heeft en die de woorden op -en één voor één heeft aangetast. In de tijd van Van Heule was er alleen nog aan de meervoudsuitgangen geknabbeld, maar inmiddels heeft het proces de meeste woorden op -en wel bereikt. Er is alleen een restantje van woorden die niet zo vaak voorkomen of alleen in relatief plechtige omstandigheden aan hun n zijn blijven vasthouden. Ook het vermijden van dubbelzinnigheid (heide - heiden) kan er misschien toe bijdragen dat een woord zijn n behoudt. De ik-vormen hadden tot enkele eeuwen geleden nog een uitgangs-e (ik opene) die kennelijk de slot-n nog steeds beschermt tegen de tand des tijds. Over honderd jaar zijn die bastions misschien ook gevallen en is er geen enkel restje van de standvastige n meer over.

Dat er iets aan het veranderen was, had Christiaen van Heule dus goed gezien, maar in één ding had hij zich toch vergist. De neiging om de n te laten vallen na een toonloze e heeft zich in het Engels noch in het Duits ontwikkeld. Alleen het Nederlands is al eeuwenlang bezig om de n'en op te eten; dan kun je toch onmogelijk zeggen dat het in strijd is ‘met de aard van de taal’.