Onze Taal. Jaargang 81

[p. 113]

[Number 5]

[p. 116]

Leo Lentz
Hoogleraar tekstontwerp en communicatie, Universiteit Utrecht
Tussen droom en daad
Hoe goed regelt de wet begrijpelijke teksten?

De overheid vindt dat belangrijke teksten zoals bijsluiters voor geneesmiddelen begrijpelijk moeten zijn. Dat is ook in de wet vastgelegd. Maar hoe wordt het in de praktijk geregeld? En werkt dat? Worden teksten steeds duidelijker?

Illustratie: Frank Dam

Maar liefst veertigduizend keer per jaar vindt er een onnodige ziekenhuisopname plaats als gevolg van verkeerd medicijngebruik. Vaak wordt dan met de beschuldigende vinger gewezen naar de moeilijk te begrijpen geneesmiddelenbijsluiters. Dat gebeurt bijvoorbeeld in de Tweede Kamer, waar er geregeld vragen over worden gesteld. Ook de overheid vindt dat die bijsluiters begrijpelijk moeten zijn, net als trouwens andere teksten voor een breed publiek, zoals de startbrief bij het pensioen, de offerte bij een hypotheek en de formulieren van de Belastingdienst. Hoe kan de overheid regelen dat zulke teksten door iedereen te snappen zijn? En wat komt er in de praktijk van terecht?

Typisch Nederlands is dat streven naar begrijpelijkheid allerminst. In de Verenigde Staten tekende president Obama in 2010 een wet die bepaalt dat aanvragers van een creditcard in begrijpelijke taal uitgelegd krijgen wat de voorwaarden zijn. Tijdens de persconferentie verwees hij naar Janet Hard, een verpleegster die ook was uitgenodigd bij dit plechtige moment. Zij was een slachtoffer van onduidelijke regels en kwalijke praktijken. Dat zou vanaf nu niet meer kunnen gebeuren. Voortaan zullen aanvragers van creditcards begrijpen wat de voorwaarden zijn, zo beloofde Obama. ‘Mensen mogen nooit meer in verwarring gebracht of misleid worden door pagina's tekst die de voorwaarden omschrijven voor creditcards, hypotheken of studentenleningen en die amper te begrijpen zijn’, aldus Obama in september 2010.

■ Paradijs

In Duitsland was al veel eerder, in de jaren negentig, het zogenoemde ‘Transparenzgebot’ ingevoerd, waarin werd bepaald dat ook leken de algemene voorwaarden bij financiële producten moeten kunnen begrijpen. Deze wet leidde tot veel discussie, zowel bij juristen als bij financiële experts. Die betwijfelden sterk of een juridisch verantwoord contract echt zó herschreven zou kunnen worden dat de doorsneeklant de tekst zou begrijpen. Dat weerhield de Europese Commissie er niet van om iets later een vergelijkbare regeling in te voeren die bepaalt dat alle voorwaarden ‘steeds duidelijk en begrijpelijk zijn opgesteld’ (Richtlijn 93/13/EEG). Die bepaling is herkenbaar in de Nederlandse Wet op het financieel toezicht (WFT). Daarin staat dat financiële informatie voor cliënten ‘correct, duidelijk, en niet misleidend’ moet zijn.

Behalve voor financiële producten bestaan er op Europees niveau ook regels voor de medische bijsluiter. In een ‘Guideline’ uit 1998 is vastgelegd dat die toegankelijk moet zijn en begrepen moet kunnen worden door de patiënt. En voor medisch-wetenschappelijk on-

[p. 117]

derzoek is er een internationale richtlijn voor ‘good clinical practice’, waarin staat dat de patiënt alleen mag meewerken aan een onderzoek als hij goed geïnformeerd is. De Nederlandse Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (WMO) bepaalt dat die informatie zodanig verstrekt moet worden ‘dat betrokkene deze naar inhoud heeft begrepen’.

Met al die regels en wetten moet Europa haast wel een paradijs zijn als het gaat om begrijpelijke teksten over geld en gezondheid. Vooral in Nederland lijkt de situatie ideaal, want hier heeft het kabinet-Balkenende III zonder enige Europese dwang ook nog eens besloten dat per 1 september 2007 alle formulieren van de overheid begrijpelijk zullen zijn.

■ Kopjes

Tot wat voor regels hebben al deze mooie beginselverklaringen geleid? Als we de verschillende wetten in Nederland onder de loep nemen, dan zien we een tamelijk bont palet aan maatregelen. Voor sommige soorten tekst is de wet nauwelijks uitgewerkt en voor andere zijn er zeer gedetailleerde voorschriften. Een groot contrast zien we bijvoorbeeld tussen de regeling voor de medische bijsluiter en de wet op het medisch onderzoek.

Om met de medische bijsluiter te beginnen: die moet geschreven zijn volgens een vaste structuur, met verplichte kopjes. Ook voor diverse paragrafen is de tekst precies vastgelegd. Daarnaast moet er een test uitgevoerd worden. Uit die test moet blijken dat 80% van de patiënten de gevraagde informatie goed kan vinden en begrijpen. Vreemd genoeg is die verplichte structuur nooit zelf getest voordat de wet werd ingevoerd. In Nederland moet het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) toezien op de begrijpelijkheid van de bijsluiter.

Een goede structuur moet lezers helpen snel de juiste informatie te vinden. In Utrecht hebben we onderzoek uitgevoerd waaruit blijkt dat patiënten moeite hebben met de vindbaarheid van informatie. De vijfde paragraaf van medische bijsluiters draagt bijvoorbeeld het verplichte kopje:

Hoe bewaart u dit middel?

Verderop onder dit kopje staat de volgende verplichte tekst:

Spoel geneesmiddelen niet door de gootsteen of de wc en gooi ze niet in de vuilnisbak.
Vraag uw apotheker wat u met geneesmiddelen moet doen die niet meer nodig zijn. Ze worden dan op een verantwoorde manier vernietigd en komen niet in het milieu.

In ons onderzoek moesten proefpersonen het kopje aanwijzen waar ze informatie zouden zoeken over het weggooien van geneesmiddelen. Minder dan de helft wees dit kopje ‘Hoe bewaart u dit middel?’ aan. Een veelgekozen alternatief was het onderkopje ‘Wilt u stoppen?’ Dat is niet verwonderlijk: je gooit iets weg nadat je gestopt bent. Zo bezien kun je je twijfels hebben over de hulp die deze verplichte structuur de lezers biedt.

Fabrikanten die willen dat hun bijsluiter goed uit de test komt, kunnen het best hoogopgeleide proefpersonen uitnodigen.

Verplichte kopjes in bijsluiters

Volgens de Nederlandse wet moet een medische bijsluiter gestructureerd worden met de volgende tussenkopjes:

1.	Waarvoor wordt dit middel gebruikt?
2.	Wanneer mag u dit middel niet gebruiken of moet u er extra voorzichtig mee zijn?
3.	Hoe gebruikt u dit middel?
4.	Mogelijke bijwerkingen.
5.	Hoe bewaart u dit middel?
6.	Aanvullende informatie.

In de praktijk blijkt die indeling niet altijd te werken. Onderzoek leerde dat veel mensen de informatie die ze nodig hadden niet konden vinden onder de kopjes waar je wél zou zoeken. Informatie over het weggooien van geneesmiddelen, bijvoorbeeld, werd niet gezocht onder 5, ‘Hoe bewaart u dit middel?’ - waar het staat -, maar onder 3, ‘Hoe gebruikt u dit middel?’, waar een onderkopje over stoppen met het middel verplicht is.

■ Tests

Naast die verplichte kenmerken van de tekst is er dus ook een verplichting om de bijsluiter te testen. Die verplichting heeft in de praktijk zeker een gunstig effect, omdat testbureaus vaak veel problemen in de bijsluiter repareren voordat zij met de test beginnen. Op die manier voorkomen zij een negatief testresultaat en is er meer kans op een vlotte toelating van het geneesmiddel op de markt.

Toch is er wel kritiek op de test. Meestal stelt een proefleider zo'n vijftien testvragen aan de deelnemers. Als zij op de meeste vragen een goed antwoord geven, dan haalt de bijsluiter de norm. Maar het is natuurlijk heel goed mogelijk dat patiënten met andere vragen in deze bijsluiter geen goed antwoord vinden. Ook zouden patiënten met andere kenmerken, zoals een lagere opleiding of een anderstalige achtergrond, misschien heel anders presteren bij de test. De regeling zegt namelijk niets over de eisen die aan de testgroep gesteld moeten worden. Geneesmiddelenfabrikanten die willen dat hun bijsluiter goed uit de test komt, doen er dus goed aan hoogopgeleide proefpersonen uit te nodigen die het Nederlands als moedertaal hebben.

■ Groot verschil

Als we deze regeling voor de bijsluiter vergelijken met de wet op het medisch onderzoek, dan zien we een groot verschil. Ook in die wet wordt bepaald dat patiënten recht hebben op begrijpelijke informatie, in dit geval als zij worden uitgenodigd voor medisch onderzoek. Maar er is geen verplichting om de tekst te testen, en er is geen verplichte structuur met centraal vastgestelde kopjes, laat staan dat er passages letterlijk overgenomen moeten worden. Blijkbaar vond de wetgever het bij medisch onderzoek voldoende om te bepalen dat de informatie zodanig moet worden aangeboden dat de patiënt die begrijpt. Hoe dat precies moet, vertelt de rege-

[p. 118]

ling niet. Hoe de arts moet vaststellen of de tekst inderdaad begrepen is, wordt ook niet omschreven. Er is wel een internationaal ‘richtsnoer’ ontwikkeld waarin maar liefst twintig onderwerpen genoemd staan die in elk geval aan de orde moeten komen. In dat richtsnoer staat ook dat de taal die gebruikt wordt begrijpelijk moet zijn voor de proefpersoon.

Foto: Kees van der Zwan

■ Volledigheid

Werken die wetten waarin begrijpelijke teksten verplicht worden? Het lijkt naïef om te denken dat de wet alle begrijpelijkheidsproblemen oplost. Ook is het naïef te veronderstellen dat een toezichthouder, zoals het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen of de Autoriteit Financiële Markten (AFM), de begrijpelijkheid van documenten kan afdwingen. Toezichthouders kunnen banken, verzekeraars en farmaceutische bedrijven aanzetten tot betere formuleringen, maar in de praktijk lijken zij meer belang te hechten aan volledigheid dan aan begrijpelijkheid.

Voor medisch onderzoek zagen we dus al een lijst met twintig onderwerpen die aan bod moeten komen. Voor de startbrief bij het pensioen is een lijst gemaakt met wel 22 verplichte onderwerpen. En in medische bijsluiters mag geen bijwerking onvermeld blijven, ook al is die maar bij één op de 10.000 patiënten vastgesteld.

Behalve van volledigheid verwacht men - we zagen het hiervoor al - dus ook veel van standaardteksten. Is dat eigenlijk wel terecht? Ik ken geen wetenschappelijk onderzoek waaruit blijkt dat de voorgeschreven modellen de vindbaarheid en begrijpelijkheid van deze informatie bevorderen. Van de toezichthouders zijn wel diverse rapporten beschikbaar waaruit blijkt dat het nog niet zo best gesteld is met de begrijpelijkheid van de genoemde genres.

Zo publiceerde de Inspectie voor de Gezondheidszorg in 2008 en in 2009 rapporten waarin geconcludeerd werd dat informatie van ziekenhuizen aan patiënten voordat zij een operatie ondergingen niet voldoende duidelijk was. De AFM concludeerde dat de startbrieven bij pensioenen niet voldoende begrijpelijk zijn. Henk Pander Maat (van de Universiteit Utrecht) deed in opdracht van de AFM een onderzoek naar hypotheekinformatie en trok de conclusie dat er minder dan 20% kans is dat klanten gevraagde informatie kunnen vinden en begrijpen. In ander onderzoek naar drie medische bijsluiters ontdekten we dat geen enkele bijsluiter de Europese norm haalde die stelt dat 80% van de lezers alle vragen erover goed moet kunnen beantwoorden.

■ Alternatieven

De wetgever die anderen verplicht begrijpelijke teksten te schrijven, moet beseffen dat er geen spijkerharde criteria zijn om teksten aan te toetsen. Er bestaat geen schrijfhulp die automatisch leidt tot begrijpelijke teksten. Er is geen lijst met tekstkenmerken waarmee we eenvoudig de mate van begrijpelijkheid kunnen vaststellen. En lijsten met ruim twintig verplichte onderwerpen werken averechts: lezers zien door de bomen het bos niet meer.

Een ander risico van deze wetten is dat ze de dynamiek in het tekstgenre afremmen. In een onderzoek dat we momenteel uitvoeren naar pensioencommunicatie zien we dat pensioenfondsen netjes de verplichte startbrief produceren en daarnaast alternatieve routes zoeken voor vernieuwing. Zij sturen behalve de startbrief een brochure waarin het pensioen helder wordt uitgelegd. Apotheken leveren bij veel geneesmiddelen een eigen bijsluiter, omdat ze de officiële in het doosje niet begrijpelijk genoeg vinden. Geneesmiddelenfabrikant AstraZeneca introduceerde onlangs een video op YouTube waarin patiënten krijgen uitgelegd hoe hun medicijn werkt. Bedrijven zoeken buiten de wet naar mogelijkheden voor winst in begrijpelijkheid, omdat de wet zelf kennelijk vernieuwing tegenhoudt. Zolang de wet vaste formuleringen en verplichte onderdelen voorschrijft, is er op het gebied van begrijpelijkheid blijkbaar niet veel eer te behalen.

Zoals gezegd is het de vraag hoe je nu eigenlijk kunt vaststellen of een tekst begrijpelijk is. Dat kan alleen maar door lezers aan het werk te zetten. Want begrijpelijkheid is veel meer afhankelijk van de lezer dan van de tekst; opleiding, motivatie, leesvaardigheid en voorkennis zijn de vier belangrijkste factoren. Wie een garantie wil dat teksten begrepen worden, moet bescheiden zijn wat betreft de eis van volledigheid - dus geen twintig maar hoogstens vijf verplichte onderwerpen. Hij moet ook beseffen dat een begrijpelijke tekst niet altijd juridisch waterdicht is. En ten slotte moet hij bereid zijn een test uit te voeren via een goede steekproef van lezers uit de doelgroep. Een garantie dat iedere lezer de tekst begrijpt, is er dan nog steeds niet. Maar aannemelijker is het dan wel.

Hoeveel is het partnerpensioen?

Toezichthouders zoals de AFM (voor de financiële markt) kunnen banken en verzekeraars aanzetten tot betere formuleringen, maar in de praktijk lijken zij meer belang te hechten aan volledigheid dan aan begrijpelijkheid. Uit een startbrief bij het pensioen:

Het partnerpensioen bedraagt evenveel malen 1,25% van de laatst vóór de pensioendatum vastgestelde pensioengrondslag en wordt bepaald op basis van het aantal jaren tussen de datum indiensttreding en de pensioendatum eventueel vermeerderd met de dienstjaren verkregen uit waardeoverdracht.