Onze Taal. Jaargang 81

[p. 66]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Onderzeese heuvels en dalen

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Welke namen kom je tegen als je met de vinger over de landkaart gaat? Dat is de vraag die telkens centraal staat in deze rubriek. Maar de wereld houdt natuurlijk niet op bij de kust. De grote lappen blauw op diezelfde kaart geven zeeën en oceanen weer, die op de bodem ook hele landschappen herbergen, inclusief pieken en dalen, en ook die hebben allemaal een naam.

Hoe nóém je dan een ‘heuvel’ als die onder de zeespiegel ligt? Of een onderzees ‘dal’? Hebben we daar in het Nederlandse en Vlaamse kustgebied speciale aanduidingen voor? Woorden die op het vasteland niet voorkomen? Nauwelijks. Wie een zeekaart bestudeert zonder te weten dat het om een zeekaart gaat, zou heel makkelijk kunnen denken dat hij naar een landkaart tuurt. Zeker, er liggen opvallend weinig steden, dorpen, wegen en spoorlijnen, maar in de namen van de onderzeese heuvels en onderzeese dalen zitten meestal herkenbare elementen.

■ Diep

Een onderzeese verhoging wordt vaak aangeduid met rug of bult. Even ten noorden van de Afsluitdijk liggen de Javaruggen, die dus wat de naam betreft het onderzeese broertje zijn van de Hondsrug in Drenthe. En neem nu de Keizersbult. Die is volgens de Engelstalige site Chinci ‘dunbevolkt met o inwoners per vierkante kilometer’ -niet zo vreemd als je bedenkt dat de Keizersbult een kilometer of twintig ten westen van Den Helder ligt, vijftien meter onder NAP. Daarmee is het de onderzeese tegenhanger van diverse -wel bewoonde - dorpen die naar een ‘echte’ heuvel genoemd zijn: De Bult (Groningen, Friesland en Overijssel), Mosbulten (Noord-Brabant), Schaapbulten (Groningen) en Zandbulten (Friesland).

En een onderzees ‘dal’, een langwerpige inzinking van de zeebodem? Heet dat ook ‘dal’? Nee. Maar er zijn wel woorden voor die, wat betekenis betreft, dicht in de buurt komen. Neem nu diep, zoals in de naam van het Marsdiep, tussen Den Helder en Texel. We kennen dat diep vooral van het Hollands Diep, de grote zeearm in Zuid-Holland, waar diep zoveel betekent als ‘plaats waar het water diep is’.

En als je met de veerboot van Harlingen naar Vlieland vaart, ligt op een gegeven moment recht onder je, tien meter onder de zeespiegel, de Blauwe Slenk. Slenk is een geologische term: het is een dal dat - meestal op het vasteland, maar soms ook onder de zeespiegel - is ontstaan door bewegingen in de aardkorst. Een bekend voorbeeld is de Grote Slenk, 6000 kilometer lang, die van de Jordaan tot de grote Afrikaanse Meren loopt. In Nederland kennen we, een paar maatjes kleiner, de Roerdalslenk.

■ Spruit

Tot nu toe leek het allemaal logisch: wat hoger ligt dan de omgeving, draagt, óók als het onder de waterspiegel ligt, een naam als bult. En wat extra diep ligt, heeft een naam als slenk of diep. Maar bij sommige onderzeese ‘dalen’ is er iets vreemds aan de hand. Die hebben een type naam dat op het vasteland aan rivieren of kreken voorbehouden is. Waarmee dus bijna gesuggereerd wordt dat het hier gaat om waterlopen onder de zeespiegel. Neem het Scheurrak, een vaargeul in de Waddenzee. Op het vasteland is een rak een rechtgetrokken stuk van een rivier; denk maar aan het Damrak, het kaarsrechte stuk Amstel tussen de Dam en het IJ. En inderdaad, ook het Scheurrak oogt op de kaart redelijk recht.

Nog een voorbeeld: de aanduiding gat, die op het vasteland een geul of kreek kan aanduiden (of de monding daarvan), zoals in de naam Hellegat (op verschillende plekken in Nederland en België). De veerboot van Holwerd naar Ameland vaart, kort voordat hij in Nes aanmeert, over het Kikkertgat. En om nog even in de buurt van Ameland te blijven: ten zuiden van dat eiland liggen de Noorderspruit en de Zuiderspruit. Spruit is een woord voor ‘rivier’ dat in Nederland zelf verdwenen is, maar in Zuid-Afrika nog voortleeft en ook in plaatsnamen voorkomt, zoals in Nelspruit.

Diepen, balgen en gaten nabij Texel, 1584.
Uit: Nieuwe spiegel der zeevaart, B.C. Damsteegt, tweede druk, 2001.

■ Marianentrog

Toch zijn er ook ‘echte’ onderzeese namen: namen die géén pendant hebben op het vasteland, maar uitsluitend een onderzees bestaan leiden. Bijvoorbeeld trog, bekend van de Marianentrog, de diepste plek in de oceaan. Een ander voorbeeld: het woord balg, voor een onderzeese geul, dat voorkomt in namen als Wierbalg (bij Wieringen) en Dove Balg (vlak ten noorden van de Afsluitdijk). Oorspronkelijk was een balg overigens helemaal geen geul maar juist het omgekeerde: een zandbank. Dat blijkt uit de etymologie: het woord is verwant met het verdwenen werkwoord belgen, dat ‘opzwellen’ betekende. In zijn boek Nederlandse waternamen (1955) zette M. Schönfeld glashelder uiteen hoe dat zo gekomen is. Toen het woord balg als gewoon woord in onbruik geraakt was, werd men onzeker: sloeg balg nu op de zandbank of juist op de geul? Het pleit is beslist: de geul heeft het gewonnen van de zandbank.