Onze Taal. Jaargang 81

[p. 49]

Twents, de wortel van alle talen
Groenman-taalprijswinnaar Herman Finkers over zijn moedertaal

Op het congres van Onze Taal ontving cabaretier Herman Finkers de Groenman-taalprijs van de Stichting LOUT (Let Op Uw Taal). Finkers reageerde, niet met een conference, maar met een ‘verdomd geleerde’ lezing over het Twents. ‘Het is niet zo dat je een raar accent kunt afleren, je leert er alleen maar een ander raar accent bij.’

Cabaretier Herman Finkers ontvangt uit handen van LOUT-jurylid Henny Stoel de Groenman-taalprijs: een kunstwerk van Hiske Bem.
Foto: Iris Vetter

Een tijdje terug zag ik in het tv-journaal een kort blokje waarin verteld werd dat de Groenmantaalprijs aan mij zou worden uitgereikt vanwege mijn ‘goed en creatief gebruik van het Nederlands’. Ter illustratie van mijn ‘goed en creatief gebruik van het Nederlands’ liet men een fragment zien waarin ik een tekst voorlas van Willem Wilmink.

Natuurlijk is het lezen van een tekst van Willem Wilmink een voorbeeld van ‘goed en creatief gebruik van het Nederlands’, maar ik denk niet dat dit door de Stichting LOUT wordt bedoeld. Dus waarschijnlijk, zo dacht ik, is deze prijs voor Willem Wilmink. En daar was ik het natuurlijk van harte geheel mee eens.

Ook als de keuze van het fragment niet meer zou zijn dan een ondoordachtheid van het tv-journaal, bleef het de vraag of de jury zich niet had vergist. Op de radio hoorde ik namelijk eenzelfde bericht als op het tv-journaal, maar nu liet men ter illustratie van mijn ‘goed en creatief gebruik van het Nederlands’ het volgende citaat van mij horen:

Seksualiteit is geen akkefietje, een nichterige moslim is een islamietje.

Ik hoop van ganser harte dat ik niet vanwege dit soort zinnen de onderscheiding heb gekregen. Het betreft hier namelijk een ordinaire, voor de hand liggende, flauwe woordspeling waar ik me hartelijk voor schaam. Sterker nog: ik schaamde me er al voor toen ik het opschreef.

Elke cabaretier gebruikt woordspelingen en elke zichzelf respecterende cabaretier is daar niet trots op. Maar dames en heren, wij cabaretiers moeten wel. Het vervelende is namelijk dat het publiek bijna altijd harder lacht om een woordspeling dan om een werkelijk humoristische zin. En als je het publiek niet geeft wat het wil, dan geeft het jou ook niet wat jij wilt, en dat is waardering voor de werkelijk grappige vondsten. Kortom, het is een hard vak en het is maar goed dat er af en toe een prijs wordt toegekend.

Al hoop ik wel dat die prijs ook is voor zinnen als:

Als ze 118 is, hark ik haar vellen bij elkaar,
doe er een elastiekje om, en vrij de hele dag met haar.

Dit was mijn inleiding, tijd voor mijn dankwoord.

Op een aankondiging van dit congres zag ik staan dat mijn dankwoord in de vorm van een conference zou zijn, maar dat gaat niet gebeuren. Voor mijn conferences heb ik al een prijs, en daarom wil ik iets anders doen. Op het programma van vandaag staan maar liefst vier lezingen. Ik wil daar graag een vijfde aan toevoegen. En wel onder de titel: ‘Twents, de wortel van alle talen.’ Die titel doet misschien wat cabaretesk aan, maar het is wel degelijk verdomd geleerd allemaal.

[p. 50]

Ik wil het op dit taalcongres zo graag hebben over Twente omdat ik het bijzonder vind dat de tijden kennelijk zodanig zijn veranderd dat je met een duidelijk hoorbaar Almeloos accent een prijs kunt krijgen van een organisatie die ooit is opgericht door taalpuristen. Wij Almeloërs horen nu een beetje bij Nederland.

In 1982 had ik een mooi en lang gesprek met collega en streekgenoot Henk Elsink, en die bond mij op het hart dat het absoluut noodzakelijk was dat ik als cabaretier mijn oostelijke tongval zou afleren. Later heeft Elsink toegegeven dat hij het bij het verkeerde end had en hij was blij dat ik zijn advies niet had opgevolgd. Overigens is het niet zo dat je een raar accent kunt afleren, je leert er alleen maar een ander raar accent bij.

Niet heel Nederland is zo ver als Henk Elsink en het Genootschap Onze Taal. Een aantal jaren geleden was er een jonge vrouw die stewardess wilde worden. Ze voldeed aan alle eisen maar werd toch afgewezen, want ze had een Achterhoeks accent.

Een journalist belde de opleiding en vroeg welke accenten wél en welke accenten níét een probleem waren bij de opleiding tot stewardess. Geen probleem waren: Amsterdams, Rotterdams, Gooise r, Fries, Brabants, Limburgs, Surinaams, Indisch en Marokkaans. Wél een probleem waren: Gronings, Drents, Twents, Sallands en Achterhoeks. Kortom: alle Nedersaksische varianten - en dat terwijl het Nedersaksisch bestaat uit de oudste varianten van het Nederlands. We kijken dus neer op onze wortels. En degenen die er het meest op neerkijken, zijn de Nedersaksen zelf.

■ Boerenstuntel-Nederlands

In dat Nedersaksisch taalgebied zijn het juist weer die Twentenaren die het hardst hun taal laten verdwijnen. Zo is het bij RTV Oost nog steeds ondenkbaar dat je in onze eigen tongval, laat staan in onze eigen streektaal, het nieuws leest. Ook onze nieuwslezers die van nature een oostelijke tongval hebben, meten zich voor het lezen van oostelijk nieuws een westers accent aan. Een verdwaalde Hagenees bij RTV Oost, die het zakelijke nieuws voor zijn rekening neemt, houdt gewoon zijn behoorlijk vette plat-Haagse accent.

Daarbij ken ik geen Twentenaar die nu nog zijn kinderen in het Twents opvoedt. Sterker nog: ik ken zo ongeveer alle streektaalvoorvechters en -schrijvers in Twente, en slechts één van hen heeft zijn kinderen in het Twents opgevoed.

Telkens als er weer iemand uit de generatie van mijn ouders sterft, verdwijnt een deel van het oudste orale archief in ons Nederlandse taalgebied. En wat ervoor in de plaats komt, is een vreselijk soort boerenstuntel-Nederlands waar nog amper systeem in zit.

Dit betekent dat op dit moment de oudste nog levende wortel in het Nederlandse taalgebied geheel onnodig aan het afsterven is.

Er zijn nog steeds verrassend veel overeenkomsten tussen het Engels en het Twents.

■ Twijgjes

Volgens meester Vloedbeld uit Almelo, schrijver van het roemruchte boek Mans Kapbaarg, is Twents zelfs de wortel van alle talen. Al is zijn uitleg daarbij niet al te wetenschappelijk. Die uitleg gaat als volgt, en dan moet ik er even bij vertellen dat het Twents twee woorden kent voor ‘aardappel’, namelijk: eerappel en tuffel. En dan schrijft meester Vloedbeld:

Twents is de wottel van alle talen. A'j achter alle Tweantse weure [= woorden] ia zet of io, dan kriej et zuverste Spaans wat et gef. Allenig met eerappel geet 't nich, want doar zejt ze in Spanje ‘tuffel’ teggen.

Dat Twents de wortel is van alle talen, is overigens nog niet eens ál te idioot gedacht als je bedenkt dat de wereldtaal van nu ooit door de Angelen en Saksen naar Groot-Brittannië is gebracht. Er zijn nog steeds verrassend veel overeenkomsten tussen het Engels en het Twents, veel meer dan je in eerste instantie zou denken.

Er is veel aandacht voor allerlei nieuwe soorten Nederlands. Straattaal, turbotaal, sms-taal, het mooiste dan wel lelijkste woord van het afgelopen jaar, enzovoort. Veel aandacht voor de jongste twijgjes, en weinig voor de oudste wortels. Maar juist het voeden van de wortels kan extra kracht geven aan de twijgjes.

■ Deze kalf

Ik zal u wat voorbeelden geven die laten zien waarom het Twents juist nú van grammaticale betekenis kan zijn voor het Nederlands. In een tijd waarin duidelijk hoorbaar het verschil tussen de en het, dit en deze en die en dat aan het verdwijnen is (‘Deze Gouden Kalf staat ook voor passie en liefde’; ‘Een kabinet die moet bezuinigen’, etc.), is het goed te weten dat er een streek is waar niet alleen onderscheid wordt gemaakt tussen geslachtelijk en onzijdig, maar ook tussen mannelijk en vrouwelijk.

Er zijn zuidelijke dialecten die eveneens in meer of mindere mate het verschil tussen mannelijke en vrouwelijke woorden laten horen, maar nergens gebeurt dat zo sterk en consequent als in Twente. Zelfs de bijvoeglijke naamwoorden worden mannelijk of vrouwelijk verbogen. ‘Die mooie winkel in die lange straat’ is in het Twents: ‘den mooien weenkel in dee lange stroat’. Soms ook verandert het geslacht naar gelang de functie. Ne mooie weg is ‘een mooie route’, maar nen mooien weg is ‘een weg met een prachtig wegdek’.

Ook interessant is: ‘Marie hef ziene fietse kepot.’ Dat woordje ziene geeft aan dat er niet zo'n afstand is tussen jou en Marie. Als je geen Constantijn heet, zul je nooit zeggen: ‘Prinses Laurentien hef ziene fietse kepot.’ Dat blijft gewoon ‘eer fietse’.

■ Rijmen

Alleen al met bovenstaand gereedschap zou een jonge Twentstalige leerling veel baat hebben bij het aanleren van buitenlandse talen en filosofische begrippen. Maar er is meer.

Het Nederlands kent eigenlijk twee verschillende o's. Al hoor je dat niet meer. Tenminste niet in het dialect van het ABN. In het Twents hóór je niet alleen het verschil tussen de o van vos en die van hok, je zíét ook een andere verbuiging bij het verkleinwoord en bij het meervoud. Zo wordt een vosje een ‘vöske’ en een hokje een ‘hukken’. En twee vossen worden twee ‘vös’ en twee hokken worden twee ‘huk’. Maar er is meer.

Waarom is het bon ton om in gerenommeerde gedichten en liedjes directrice te laten rijmen op kiezen? En ter ere op keren? Je zegt in de praktijk toch ‘kieze’ en ‘kere’, zo redeneert men. Maar dat gaat alleen op voor een Hollander en een zuiderling. Ik vind dat dit niet

[p. 51]

kan. Of, laat ik het anders zeggen: ik vind dat dit wel kan, maar dan mag liggen ook rijmen op zingen. Je zegt immers in de praktijk toch ‘lingn’ en ‘zingn’? Maar er is meer.

De klinkers zijn in het Twents niet alleen een stuk groter in aantal, klanken als ooo, eee, eu, waar men graag lacherig over doet, zijn wel degelijk de oorspronkelijke, zuivere klinkers.

■Hebbedingetje of gadget?

Verdwijnt zo'n wereld, dan verdwijnt een deel van onze ziel.

Zowel de Stichting Let Op Uw Taal als het Genootschap Onze Taal is destijds opgericht om de taal te vrijwaren van ‘vreemde smetten’. Dit streven heeft men gelukkig verlaten, maar het is wel degelijk een taak van het genootschap om onnodige ontzieling van het Nederlands en zijn grammatica te voorkomen.

Bij natuurbeheer is het gebruikelijk een in Nederland bestaand oud ecosysteem dat elders in het land niet meer voorkomt, te koesteren. Het een voedt namelijk het ander. Zo zou je ook kwetsbare, maar waardevolle taalsystemen, die wortelen in de ziel van onze taal, kunnen koesteren. Het oude voedt het jongere.

Afbraak van grammatica en ontzieling van het Nederlands is afbraak van onze geest. Stel dat we vanuit dit congres Annie M.G. Schmidt zouden kunnen benaderen, en je zou Annie vragen een liedje te schrijven over een ‘hebbedingetje’, dan komt ze denk ik gemakkelijk op gang.

Zou je haar vragen een liedje te maken over een ‘gadget’, dan denk ik niet dat ze erg blij zal zijn met de opdracht. Omdat gadget een voor Nederlandstaligen volstrekt zielloos woord is.

Het grappige hierbij is dat gadget wel héél duidelijk verwant is aan het Twents. Het Twentse woord voor ‘verzamelen’ is gaddern (in het Engels: to gather). ‘Gadget’ is in het Twents: gaddergood.

En er is meer.

Nog veel meer, maar er zijn niet meer minuten.

Het wordt dus hoog tijd dat ik begin aan mijn dankwoord.

Mag ik u hartelijk bedanken voor deze mooie prijs?

Gaat uw gang.

Ik wil u hartelijk bedanken voor deze mooie prijs.

Gaat uw gang.

Hartelijk bedankt voor deze mooie prijs.

Geen dank.

En ik had het nog zó gevraagd!

Tja, is niks meer aan te doen.

O, nou, u wordt bedankt!

Ja, dat idee had ik al. Kopje koffie?

Mag ik bedanken?

Gaat uw gang.

Ik wil u hartelijk bedanken voor het lekkere kopje koffie.

Gaat uw gang.

Hartelijk bedankt voor het lekkere kopje koffie.

Geen dank, nog een kopje?

Alstublieft...

Dank u wel...

Geen dank...

Waarom niet?

Ik dank u voor uw aandacht.

Uit het juryrapport

De winnaar van de Groenman-taalprijs 2011 speelt graag met taal, met tekst, maar ook met logica. (...) Alledaagse uitspraken benadert hij met een typische logica, waardoor je op het verkeerde been wordt gezet. ‘Dan volgt nu de weersverwachting. Er worden middagtemperaturen verwacht van één uur's middags tot zes uur's avonds.’ (...)

Maar vaker speelt hij met de taal op een manier die je aan het denken zet: je gaat je afvragen waarom onze taal zo in elkaar zit (...): ‘“Pas een beetje op met mijn auto, want hij slaat nogal snel af.” “O, dat is lastig, want ik moet rechtdoor.”’ Daarnaast zet hij ogenschijnlijk eenvoudige observaties graag om in een kort gedichtje. Tot de canon van de Nederlandse ‘catchphrases’ behoort inmiddels: ‘Een stoplicht springt op rood, een ander weer op groen... in Almelo is altijd wat te doen.’ (...)

Droge, vaak nuchtere humor. Onalledaagse logica. Hoe typerend die elementen ook mogen zijn, één handelsmerk is misschien wel het bekendst: zijn tongval. Deze Almeloër spreekt met een onvervalst Twents accent, ook in zijn shows. En wat belangrijker is: hij heeft meegewerkt aan de emancipatie van het Twents. Hij speelde een sleutelrol bij het taalgebruik in de regiosoap Van jonge leu en oale groond en hij was een van de boegbeelden van de streektaalcampagne ‘Twents, doar is niks mis met’. Van groot belang was zijn medewerking aan de Twentse vertaling van de Bijbel, waarbij hij meehielp de teksten in zo natuurlijk mogelijke taal te gieten.

Daarom heeft de Stichting LOUT besloten om de Groenman-taalprijs 2011 toe te kennen aan de cabaretier die met taal speelt, de taal benut, en de taal tot grotere hoogten brengt: taalgoochelaar Herman Finkers.

#onzetaalcongres

Er werd aardig wat getwitterd door de congresbezoekers, over congrespresentator Jan Kuitenbrouwer bijvoorbeeld (“krijgt veel applaus”). En over cabaretière Lenette van Dongen: “Wat is ze leuk!!”
Foto's: Iris Vetter