Onze Taal. Jaargang 79

[p. 359]

Namen op de kaart
Weijer

Riemer Reinsma

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Er zijn namen - voor straten maar ook bijvoorbeeld voor gebouwen - die vrij weinig voorkomen en tóch een bekende klank hebben. Oorzaak: ze zijn vaak onderdeel van familienamen. Zo komt Staay voor in de familienaam Van der Staay; een staai is een waterkering. En Gaag is bekend van de familienaam Van der Gaag; een gaag is een voetpad. En zo is er ook de Weijer - ook wel gespeld als Wijer en Weier. Deze naam kennen we vooral uit de familienaam Van de Weijer of Wijer, en uit de naam van de achttiende-eeuwse schrijver Jacob Campo Weyerman. De naam komt vooral voor in het zuiden en het noordoosten van Nederland: Noord-Brabant, Limburg en Drenthe.

■ Moddersmaak

Een weier is een vijver. Of beter: dat wás het. Want ruim honderd jaar geleden moet weier als soortnaam in onbruik geraakt zijn. Een woordenlijst uit Varsseveld meldde toen: ‘Wi'jer = vijver, haast verouderd’. Een van de laatsten die het woord gebruikten, was de schrijver Guido Gezelle. Hij schreef eind negentiende eeuw over ‘een wijerken of vijverken waar een zouwken levend water [= beekwater] door loopt, in en uit loopt, en waar men de visschen op zet om ze hunnen moossmaak [= moddersmaak] te doen verliezen als zij op eenen modderachtigen wijer gezeten hebben’.

Hoewel weier op en top Nederlands klinkt, is het toch echt een leenwoord. Het komt van het Latijnse vivarium; de Latijnse v werd uitgesproken als een w (‘wiwarioem’). In het Oudnederlands werd dat wiare, in het Middelnederlands wiër, met als eindstation wijer. Het aardige is dat weier en vijver niet alleen dezelfde betekenis hebben, maar ook teruggaan op hetzelfde grondwoord, namelijk het genoemde Latijnse vivarium. Het verschil zit erin dat weier veel eerder ontleend is dan vijver, dat uit het Franse woord viver is voortgekomen. Pas veel later heeft het Franse viver de vorm vivier gekregen. Het Franse woord komt zelf óók uit het Latijn.

Vijver in de buurt van Dwingeloo.
Foto: Oscar Alberto Garcia Perez

■ Bluswater

Weiers konden dienen voor verschillende doeleinden. Over De Weijert in het Drentse dorp Dwingeloo melden Reinder Smit, Gert Jan Baaijens en Geert Hendrik Kocks in hun boek Fragmenten uit de geschiedenis van Dwingelo (1982): ‘In deze buurt lag vroeger één van de vele brandkuilen die het dorp Dwingelo telde.’ Een brandkuil was een vijver waaruit de brandweer water kon halen om branden te blussen. Opvallend detail: in datzelfde Dwingeloo ligt, op korte afstand van De Weijert, een straat met de naam De Vijvers. Maar déze vijvers zullen wel geen bluswater hebben geleverd, want, zo schrijven de genoemde auteurs, ze lagen ooit in een weiland waar koeien graasden. Ze zullen dus voor drinkwater hebben gezorgd.

Een weier kon ook een visvijver zijn. Dat geldt bijvoorbeeld voor de weier waarnaar de Weiersstraat in Assen genoemd is, zo meldt de Wikipedia-pagina over ‘Straatnamen in Assen’. Ook die vijver is verdwenen, maar de naam leeft voort.

Naar een visvijver heet waarschijnlijk ook de wijk De Wijert in het zuiden van de stad Groningen. De wijk is genoemd naar een kasteel De Wiardt, dat op zijn beurt vermoedelijk naar een vijver genoemd is. Wikipedia weet te vertellen dat er in een overdrachtsbrief uit 1577 sprake is van ‘visscheriën’ (‘visvijvers’) bij het Huis de Wiardt.

Van visvijver via kasteel naar stadswijk, dat is een flinke sprong. Maar er is ook een visvijver die het nóg verder geschopt heeft en zijn naam aan een heel dorp heeft gegeven. Dat dorp heet Wijer en ligt niet ver van de Belgische stad Hasselt. In een document uit 1363 werd het nog aangeduid als Vivario.