Onze Taal. Jaargang 79

[p. 347]

‘Vol is vol’ en ‘Gegeven is gegeven’
De kracht van de schijnbaar overbodige bewering

Martina Temmerman
Erasmushogeschool Brussel

Een bewering als ‘Gegeven is gegeven’ lijkt zó vanzelfsprekend dat die net zo goed achterwege had kunnen blijven. Analyse van een stijlfiguur waar tot voor kort niet eens een naam voor was.

Foto: MarketingTribune / Peter van Woensel Kooy

‘Stijn is Stijn’, stond op 3 april 2010 in De Morgen boven een stuk van de Vlaamse sportjournalist Karl Vannieuwkerke over wielrenner Stijn Devolder. Een intrigerende titel. Het is een waarheid als een koe, want twee dezelfde namen worden aan elkaar gelijkgesteld. Nogal wiedes, zou je kunnen denken bij het lezen van zo'n kop: natuurlijk is Stijn Stijn. Wie zou hij anders kunnen zijn? Maar ondanks de schijnbare overbodigheid van deze bewering heeft iedereen natuurlijk wel degelijk een idee wat hier werd bedoeld.

Hoe kan het dat zoiets vanzelfsprekends - en dus weinigzeggends - als ‘Stijn is Stijn’ een betekenis kan overbrengen? Samen met mijn studenten van de master journalistiek van de Erasmushogeschool in Brussel ging ik op zoek naar het antwoord. Gedurende een aantal weken noteerden we soortgelijke voorbeelden in het dagelijkse taalgebruik, en daarna hebben we het verschijnsel geanalyseerd.

■ Identieke tautologie

‘Stijn is Stijn’ lijkt een beetje op een ‘tautologie’: een stijlfiguur waarin je twee keer hetzelfde zegt met de bedoeling om iets te versterken (bijvoorbeeld in gratis en voor niets) of een stijlfout waardoor er eerder een verzwakkend effect optreedt (egoïsme en zelfzucht). Maar ‘Stijn is Stijn’ is niet ‘twee keer hetzelfde zeggen’, want iedereen voelt wel aan dat er méér beweerd wordt dan alleen dat Stijn Stijn is.

Er is ook geen sprake van de stijlfiguur ‘repetitio’ (‘herhaling’), zoals in de beroemde dichtregels ‘De zee, de zee klotst voort in eindeloze deining’ (Kloos), want daarin wordt iets herhaald in dezelfde grammaticale functie: het is twee keer onderwerp van de zin. In ‘Stijn is Stijn’ wordt de naam wel herhaald, maar dan in een andere functie: het eerste Stijn is het onderwerp van de zin, het tweede Stijn vormt het naamwoordelijk deel van het gezegde.

Hoe een constructie als ‘Stijn is Stijn’ dan wel genoemd wordt? Eigenlijk bestaat er geen naam voor. Je zou het een ‘identieke tautologie’ kunnen noemen, omdat er wel iets tautologisch in zit, en het tegelijkertijd ook draait om volstrekt identieke elementen.

■ Que sera, sera

Dan de betekenis. Wat zou je éígenlijk bedoelen als je zegt ‘Stijn is Stijn’, of ‘Bevel is bevel’, of ‘Gegeven is gegeven’ (en vergeet ook niet de hilarische uitspraak van trainer Wim Reijers ‘Pinanti is pinanti’)? Er zit iets van onontkoombaarheid in. Het is zoals het is. Het kan niet anders, en daar is geen discussie over mogelijk.

‘Eenmaal uitgeschreven is eenmaal uitgeschreven’, zegt agent Romeo Sanders in de tv-serie Flikken Maastricht, als blijkt dat hij zijn nieuwe collega Wolfs op de bon heeft gegooid. Daarin gaat de onontkoombaarheid ook gepaard met berusting: er is niets meer aan te doen, de situatie is onomkeerbaar. Deze betekenis zien we behalve in de vorm X is X ook terug in een vorm met het voegwoord als: ‘Als het op papier staat, staat het op papier’ en ‘Als het niet mag, dan mag het niet.’

Ook een vorm met het voornaamwoord wat vertoont die betekenis van onomkeerbaarheid, en verleent tegelijkertijd wat extra gewicht aan de uitspraak: ‘Het is wat het is.’ Deze vorm zien we ook in bekende anderstalige uitdrukkingen: ‘Que sera, sera’, ‘Whatever will be, will be’, ‘A man has got to do what a man has got to do.’ Of de uitspraak van Pilatus in de Johannes-Passion: ‘Was ich geschrieben habe, das habe ich geschrieben’ (‘Quod scripsi, scripsi’).

Er zijn ook gevallen waarin er sprake is van wat je een ‘grens’-betekenis zou kunnen noemen: ‘Op is op’, ‘Vol is vol’, ‘Genoeg is genoeg’, en als variatie daarop de legendarische uitspraak van de Belgische politicus Paul Vanden Boeynants ‘Trop is te veel en te veel is trop.’ In al die gevallen wordt van een bepaalde grens gezegd dat hij onveranderlijk is, en dat werkt eigenlijk geen berusting in de hand, maar het klinkt juist als waarschuwing, of een aansporing om maatregelen te nemen: pas op, aan de grens die in zicht is, valt niet te tornen! Zo'n aansporing om iets te doen zie je ook in de uitspraak ‘Beloofd is beloofd’: de belofte is onveranderlijk, dus actie is geboden.

■ Speciale gevallen

In onze inventarisatie kwamen we nog een paar speciale gevallen tegen: zo is er in het leger blijkbaar een standaarduitdrukking, als weerwoord tegen rekruten die klagen over zware opdrachten: ‘Moeilijk, niet moeilijk.’ En dan is er nog de Vlaamse uitdrukking ‘een kat een kat noemen’, die betekent ‘de dingen bij hun naam noemen’.

Je kunt dus een zinvolle bewering doen door iets heel vanzelfsprekends te zeggen. Dat kan iets quasi-gewichtigs hebben, zoals sommige uitspraken van Johan Cruijff (‘Als het niet goed gaat, dan gaat het niet goed’), maar het kan ook heel begrijpelijke uitspraken opleveren die je moeilijk beknopter kunt formuleren. Taal blijft taal.