Onze Taal. Jaargang 79

[p. 281]

Namen op de kaart
De hoofdstad heet Hoofdstad

Riemer Reinsma

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Het Japanse Kioto: ‘hoofdstad der hoofdsteden’.
Foto: Saskia Aukema

Begin 2010 was het weer eens zover. Voor de zoveelste keer in de geschiedenis dreigde Kazachstan een hoofdstad met een nieuwe naam te krijgen. Een Kazachstaans parlementslid stelde voor de stad voortaan Nursultan te noemen: dat is de voornaam van president Nazarbajev. Het voorstel werd echter afgewezen.

Intussen kennen velen van ons waarschijnlijk al niet eens de huidige naam van de Kazachstaanse hoofdstad. Veel ouderen onder ons weten, mede dankzij de beroemde ijsbaan, niet beter dan dat die Alma-Ata heet (een verbastering van het Turkse woord almalyk, ‘vol appelbomen’; alma betekent ‘appel’). Een goedgekozen naam, want de bloeiende appelbomen staken scherp af tegen de kurkdroge steppe. Alma-Ata was dus het Kazachstaanse broertje van Apeldoorn, dat in de dertiende eeuw nog Apeldern heette; een apelder was een ‘appelaar’, oftewel een ‘appelboom’.

■ Astana

In werkelijkheid is de Kazachstaanse hoofdstad tegenwoordig Astana, wat simpelweg ‘Hoofdstad’ betekent. Over deze eenvoudige naam, die dus nog wel even zal beklijven na de afwijzing van de presidentsnaam, deed de Nederlandse journalist Marten Blankesteijn in het dagblad De Pers een beetje lacherig. Hij noemde het ironisch ‘een briljante vondst’. Maar die spot is niet terecht. Ten eerste bestaan zulke soortaanduidende namen ook elders in de wereld, ook in het Westen. Toegegeven, we hebben hier geen hoofdsteden die Hoofdstad, Hauptstadt of Capital heten. Maar aan vergelijkbare briljante vondsten hebben ook wij geen gebrek, denk maar aan de drie Nederlandse dorpen die respectievelijk Het Dorp (bij Arnhem), Dorp (provincie Groningen) en Darp (in Drenthe) heten.

Verder zijn de Kazachstanen beslist niet de uitvinders van de naam ‘Hoofdstad’. Her en der in Azië liggen roemruchte steden die al eeuwenlang het woord voor ‘hoofdstad’ bevatten. Twee voorbeelden: Peking (‘noordelijke hoofdstad’) en Tokio (‘oostelijke hoofdstad’), waarbij zowel king als kio ‘hoofdstad’ betekent.

■ Kioto of Tokio

De Aziatische gewoonte om hoofdsteden ‘hoofdstad’ te noemen is al heel oud. Het Chinese woord king is al omstreeks 300 na Christus aangetroffen, meldt Axel Schuessler in zijn ABC Etymological Dictionary of Old Chinese (2007). De Japanners hebben hun woord kio ontleend aan dat Chinese king.

Tokio heeft zijn naam weliswaar pas in 1868 gekregen (daarvóór heette het Edo, ‘estuarium, brede riviermonding’), maar de naam van Kioto - de voormalige hoofdstad van Japan - is veel ouder. Daar zit hetzelfde woord kio in. De naam Kioto is eigenlijk dubbelop, want to betekent hier eveneens ‘hoofdstad’. De betekenis is: ‘hoofdstad der hoofdsteden’, oftewel ‘superhoofdstad’, zo meldt de Dictionnaire des noms de lieux van Louis Deroy en Marianne Mulon, uit 1993. (Overigens staat dat to in Tokio voor iets anders, namelijk ‘oosten’.) Wanneer de naam Kioto precies ontstaan is, weten we niet. Wel staat het vast dat deze stad in 794 na Christus Hei-on-kio heette: ‘hoofdstad van vrede en rust’ (hei = rust, on = vrede). Conclusie: het woord voor ‘hoofdstad’ bestond in de achtste eeuw óók al.

■ Hooftstadt van Zeelandt

Niet alleen de Japanners, maar ook de Vietnamezen speelden leentjebuur bij de Chinezen. Dat is nog te zien aan de naam Baai van Tonkin. Tonkin (in het Vietnamees: Dongkinh) komt van het Chinese Tong-king. Het was de oude naam van Hanoi en betekende ‘oostelijke hoofdstad’ - het ging hier om het oosten van Indochina. Tonkin was dus een naamgenoot van Tokio.

Waren het dan de Chinezen die de naam ‘hoofdstad’ in Azië ingevoerd hebben? Het verhaal wordt eentonig: neen! Volgens Schuessler heeft het Chinees het woord op zijn beurt waarschijnlijk ontleend aan een Mong-Khmer-taal, die in Zuidoost-Azië gesproken werd.

Het Chinese woord voor ‘hoofdstad’ bestaat dus al op zijn minst 1700 jaar. Een enorm verschil met het Nederlands, waar de oudste vindplaats van het woord hoofdstad pas van 1566 dateert - en dan nog niet eens als eigennaam. In dat jaar noemde de Vlaamse geschiedschrijver Marcus van Vaernewijck de stad Middelburg ‘die hooftstadt van Zeelandt’.

Met dank aan Lauran Toorians en William Man A Hing.