Onze Taal. Jaargang 79

[p. 183]

Het gebeurde in... juni 1947
Het achterhuis verschijnt

Ewoud Sanders

Wat heeft in het verleden zijn sporen nagelaten in de taal? Ewoud Sanders gaat het na in deze maandelijkse rubriek.

In juni 1947 verscheen de eerste druk van Het achterhuis van Anne Frank, inmiddels het meest vertaalde en verfilmde Nederlandse boek. Op initiatief van Otto Frank, de vader van Anne, kwam in 1950 de eerste Duitse vertaling op de markt, in een oplage van 4500 exemplaren. Ook de Franse vertaling verscheen in 1950, twee jaar later gevolgd door de Engelse. Vooral de Duitse vertaling werd al snel een succes: tot 1958 werden er 700.000 exemplaren van verkocht.

In Nederland had het boek niet meteen een vliegende start. Weliswaar waren er in 1947 twee oplagen verkocht en in 1948 drie, maar daarna stokte de verkoop. Het grote succes begon pas in 1957, nadat het dagboek door Frances Goodrich en Albert Hackett was omgewerkt tot een toneelstuk. In dat jaar verschenen in Nederland negen drukken. Inmiddels zijn er van Het achterhuis minstens 130 drukken verschenen (in verschillende edities) en is het in 63 talen vertaald, waaronder het Albanees, het Birmees, het Nepalees en het Welsh.

■ Een knaloefening

Anne Franks dagboek is natuurlijk in de eerste plaats een monument voor de slachtoffers van de Jodenvervolging, maar het is ook een interessante taalkundige bron. Anne groeide op in Amsterdam-Zuid, waar de gegoede burgerij woonde. Zij dook onder in de Jordaan, waar juist veel arme mensen woonden. Anne kon niet op straat komen - ze moest zich immers schuilhouden - maar ze kon haar buurtgenoten wel zien en horen. Daarover schreef zij op 12 december 1942: ‘De mensen zien er hier in de buurt niet zo erg aanlokkelijk uit en vooral de kinderen zijn te vies om met een tang aan te pakken. Echte achterbuurtkinderen met snotneuzen, hun taaltje kan ik nauwelijks verstaan.’

Indertijd was knal een modewoord. Het werd gebruikt zoals vet en cool nu - voor dingen die leuk, heel goed en fijn zijn. Anne Frank is een van de vele bronnen voor het gebruik van dit woord. ‘Overigens vind ik dat Cissy van Marxveldt knal schrijft’, noteerde zij op 16 oktober 1942. In januari 1944 schreef zij: ‘Een knaloefening vind ik op de grond zitten, met elke hand een hiel vasthouden en dan beide benen in de hoogte tillen.’ En in juli van dat jaar: ‘Nu word ik hoopvol, nu eindelijk gaat het goed. Ja heus, het gaat goed! Knalberichten.’

Anne Franks dagboek, dat in juni 1947 in druk verscheen.

■ Doos

De grote Van Dale vermeldt doos pas sinds 1976 in de betekenis ‘wc, gemak’. In het dagboek van Anne Frank vinden we dit al in 1944. En het is duidelijk dat die betekenis van doos toen niet algemeen bekend was, want bij de onderduikers in het achterhuis zorgt zij voor enige verwarring:

Van Daan vond, dat een goed laxeermiddel in haar koffie misschien afdoende zou zijn. ‘Neen’, antwoordde mijnheer Koophuis, ‘alsjeblieft niet, dan komt ze helemaal niet meer van de doos!’ Daverend gelach. ‘Van de doos?’ vroeg mevrouw, ‘Wat betekent dat?’ Een uitleg volgde. ‘Kan ik dat altijd gebruiken?’ vroeg ze daarna heel onnozel. ‘Stel je voor’, gichelde Elli, ‘dat je in de Bijenkorf naar de doos vroeg, ze zouden je niet eens begrijpen!’

Gichelde kon indertijd anders worden geschreven dan nu, leren we en passant uit dit citaat, en zo is er nog veel meer: Anne Frank gebruikt wanboffen voor ‘ongelukkig zijn, tegenspoed hebben’ - een woord dat inmiddels in onbruik is geraakt, net als de uitdrukking die ze gebruikt in ‘Wij (...) schrokken ons een mik.’ Ook gebruikt ze eigentijds aandoende leenwoorden als all-right, plenty en ups en downs.

Wie overigens gelooft dat pas werkelijk ná de Tweede Wereldoorlog bekend werd dat de Joden werden vergast, heeft aan het dagboek van Anne Frank een interessante bron. Want al in oktober 1942 noteerde zij: ‘Als het in Holland al zo erg is, hoe zullen ze dan in de verre en barbaarse streken leven, waar ze heengezonden worden? We nemen aan dat de meesten vermoord worden. De Engelse radio spreekt van vergassing. Misschien is dat wel de vlugste sterfmethode.’