Onze Taal. Jaargang 79

[p. 144]

Het gebeurde in... mei 1916
Invoering van de zomertijd

Ewoud Sanders

Wat heeft in het verleden zijn sporen nagelaten in de taal? Ewoud Sanders gaat het na in deze maandelijkse rubriek.

William Willet (1856-1915), voorvechter van de zomertijd.

Op 1 mei 1916 voerde Nederland, een dag na Duitsland, de zomertijd in. Daar was natuurlijk heel wat aan voorafgegaan. Ooit waren er in Nederland grote regionale tijdverschillen, maar in de negentiende eeuw was daar - met de komst van de spoorwegen en de telegrafie - verandering in gekomen. In de telegraafwet van 1852 was bepaald dat de landelijke telegraafdienst de klokken op zijn kantoren naar ‘den middelbaren tijd van Amsterdam’ moesten regelen en in 1866 was iets vergelijkbaars afgesproken voor de spoorwegdiensten. Pas in 1908 kreeg dit z'n beslag in een wet. Toen werd gedecreteerd: ‘De wettelijke tijd in Nederland is de middelbare zonnetijd van Amsterdam.’ Overigens liep die Amsterdamse tijd twintig minuten voor op de West-Europese tijd (Greenwich Mean Time).

Acht jaar later, in 1916, werd dus het besluit genomen om de klok in de zomer landelijk een uur vooruit te draaien. In 1924 nam Van Dale zomertijd voor het eerst op in deze nieuwe betekenis (naast het aloude ‘het warme seizoen’), met in de definitie meteen de belangrijkste reden voor invoering: ‘bijzondere regeling van den tijd gedurende den zomer, om dien te vervroegen en zoodoende kunstlicht 's avonds te besparen’.

■ Verwarring

Was de zomertijd indertijd een nieuw idee? Nee, maar ook niet zo oud, want het eerste serieuze voorstel om de zomertijd in te voeren was pas in 1907 gedaan door William Willet. Deze Brit had een pamflet uitgegeven getiteld Waste of Daylight (‘Verspilling van daglicht’), dat begint met de woorden: ‘Iedereen waardeert de lange lichte avonden.’

Hoewel Willet veel steun kreeg voor zijn idee, voerde Engeland de zomertijd pas op 21 mei 1916 in, als derde land in Europa, na Duitsland en Nederland. Inmiddels passen wereldwijd ongeveer zeventig landen tweemaal per jaar de klok aan.

De zomertijd is bij ons niet één keer, maar twee keer ingevoerd: hij was van kracht tussen 1916 en 1945 en vervolgens weer vanaf 1977. Hoewel de zomertijd nu alweer ruim dertig jaar wordt toegepast, zorgt hij nog steeds voor verwarring. Dat was de eerste keer niet anders. ‘Die “zomertijd”, waarmee we nu Maandag beginnen’, schreef de Leeuwarder Courant op 29 april 1916, ‘blijkt voor velen nog een ondoorgrondelijk mysterie te zijn. Schrikbeelden van de ingewikkeldste tijdsverwarringen haalt men zich voor den geest.’

In de betekenis ‘tijd dat het zomer is, het warme seizoen’ is zomertijd natuurlijk al veel langer in gebruik - sinds de zestiende eeuw om precies te zijn. Ook het woord wintertijd is al heel oud, getuige een dichtregel van Constantijn Huygens uit 1657: ‘Men siet geen Vyer [= vuur] of het verblijdt, / In Somer en in Winter-tijd.’ In de betekenis ‘tijdregeling waarbij de klok gedurende de winter gelijkloopt met de middelbare zonnetijd’ (aldus de definitie in de grote Van Dale) is dit woord overigens een zogenoemd retroniem: een aanduiding voor iets wat eerst lange tijd gewoon was maar door de opkomst van iets anders bijzonder is geworden. Vergelijk een woord als scharrelvlees voor wat vroeger, voor de komst van de bioindustrie, gewoon ‘vlees’ heette.

■ Ezelsbruggetjes

Tegenwoordig loopt de zomertijd van de laatste zondag van maart tot de laatste zondag van oktober. Om de verschillen tussen zomer- en wintertijd te onthouden (‘Gaat de klok nu voor- of achteruit?’) zijn diverse ezelsbruggetjes verzonnen. Zo zegt men over de wintertijd: ‘Je wint-er-tijd mee’ (want de eerste dag duurt 25 uur). Of: in het vóórjaar gaat de klok een uur vóóruit.

Of er werkelijk energie wordt bespaard door de zomer- en wintertijd, is al decennia omstreden. In 1916 was men daar in ieder geval nog van overtuigd. Deskundigen berekenden toen dat er alleen al 91.800 ton minder steenkool hoefde te worden verstookt. En daar kwam dan nog een verlaagde afname van gas, petroleum en elektriciteit bij.