Onze Taal. Jaargang 79

[p. 102]

Ander woord voor smash
Tennispurismen in de Tweede Wereldoorlog

Jan Luitzen

Wie het tegenwoordig over ‘het herendouble’ of ‘een foot fault’ heeft, klinkt al snel een beetje aanstellerig. Maar nog niet eens zo lang geleden waren dat in de Nederlandse tenniswereld de gebruikelijke termen voor het herendubbel en een voetfout. Pas in de oorlog kwam daar verandering in, toen de Duitsers het Nederlands verplicht stelden op de tennisbaan.

Illustratie: Frank Dam

Als je denkt aan de ingrijpendste gebeurtenis uit de geschiedenis van de twintigste eeuw, dan kom je voor Nederland al snel uit bij de Tweede Wereldoorlog. Je zou dus verwachten dat je van die belangrijke periode ook veel sporen terugvindt in de Nederlandse taal. Maar dat valt tegen. Althans, dat constateerde emeritus hoogleraar taalkunde M.C. van den Toorn in 1992 in Onze Taal. Hij komt maar tot weinig woorden waarvan een overtuigend verband kan worden gelegd met de Duitse bezetting. Als voorbeelden geeft hij woorden die een aparte extra betekenis hebben gekregen: goed en fout voor ‘politiek (on)betrouwbaar’, liquideren voor ‘uit de weg ruimen van politieke tegenstanders’ en onderduiken.

Van den Toorn heeft een bijzondere gebeurtenis over het hoofd gezien, en dat is wel te begrijpen, want die vond plaats in een uithoek van de taal die niet direct in het oog springt en door de taalwetenschap vrijwel nooit serieus onderwerp van vergelijkend onderzoek is geweest: sportjargon.

■ Ovatie

In een volkssport als voetbal werden in de jaren voor de oorlog vooral Nederlandse termen gebruikt als vrije schop en buitenspel, maar in bijvoorbeeld tennis, roeien, hockey, cricket en golf was dat anders. Dat waren elitesporten waarin tradities en een zeker snobisme gecultiveerd werden. De beoefenaars ervan vonden het Engels dat gebruikt werd chic en onderscheidend, en daardoor wemelde het in het tennis van termen als advantage, backhand, deuce, double, foot fault, love, serve en smash.

De Duitse bezetters zaten ermee in hun maag - het Engels was tenslotte de taal van hun grote vijand. Het gebruik van het Engels - ook tijdens zoiets onschuldigs als het bijhouden van de tennisstand - kon gebruikt worden als een milde vorm van verzet tegen de bezettende macht, zo vreesden de Duitsers. En die vrees was niet ongegrond, bleek in de zomer van 1941. Tijdens de tenniskampioenschappen in het district Amsterdam telden sommige scheidsrechters - meelopend in de pas met de bezetters - niet in het tot dan toe gebruikelijke Engels, maar in het Nederlands. De drievoudig Nederlands kampioen in het enkelspel Hans van Swol was op een zeker moment het Nederlandse getel spuugzat en hij herhaalde de opgegeven stand (vijftien-nul) in het Engels: ‘U bedoelt “fifteen-love”?’

Het publiek reageerde hierop met een minutenlange ovatie. Toen het applaus wegstierf, sprak de scheidsrechter de glunderende toeschouwers op vermanende toon toe en dreigde bij herhaling het court - pardon, de tennisbaan - te laten ontruimen. ‘Ordnung musste sein’, ook op de tennistribune.

■ Verwarring

Om in ieder geval van het gesproken Engels op de tennisbaan af te zijn, verordonneerden de Duitsers op 20 juli 1942 dat er bij het tennis per direct in de eigen taal geteld moest gaan worden. In het nationaal-socialistisch getinte Het Nationale Dagblad van 21 juli 1942 reageerde de ‘sportopsteller’ van dienst verheugd op deze nieuwe regel: ‘Het wordt tijd dat de taal van de sorrymannekes van onze sportvelden verdwijnt en wij onze eigen mooie Nederlandsche taal gaan gebruiken.’

Tijdens de Nederlandse tenniskampioenschappen eind juli van dat jaar hielden de scheidsrechters bij alle wedstrijden voor het eerst de score officieel bij in het Nederlands. Maar de verwarring was groot, want hoe ver ging het begrip ‘telling’? En door welke Nederlandse alternatieven moesten de Engelse termen vervangen worden? De bezetter had daar geen afspraken over gemaakt met de tennisbond. De meeste scheidsrechters gaven alleen de stand in

[p. 103]

het Nederlands door, en lieten de woorden game en set onvertaald. Er waren ook scheidsrechters die zelfs deze woorden vernederlandsten: game werd spel, en set veranderde in reeks, deel serie of partij. Maar de hamvraag was: waar bleef de officiële, door de tennisbond geaccordeerde Nederlandse tennistaal?

■ Vernederlandsching

Om tot een officiële Nederlandse tennistaal te komen werd in juli 1942 een wedstrijd uitgeschreven in Lawn Tennis, het tijdschrift van de tennisbond. De beste Nederlandse varianten van Engelse tennistermen zouden met fraaie prijzen worden beloond. Een paar maanden later bracht de jurycommissie, bestaande uit onder meer sportschrijver jhr. Jan Feith en letterkundige-anglist dr. Nolst Trenité (die onder het pseudoniem Charivarius publiceerde) verslag uit. De jury had de volgende criteria gehanteerd: de termen moesten zo aanvaardbaar mogelijk klinken, het mochten geen letterlijke vertalingen uit het Engels zijn en niet alles hoefde koste wat het kost te worden vertaald. Zoals Charivarius had gezegd: ‘Al wat vertaalbaar is, vertaal - de rest niet.’ Enkele van hun bevindingen:

-	double (zoals in heeren-double) vertaling: dubbel. De jury: ‘Zeer eenvoudig. En daarom des te onbegrijpelijker dat er zelfs nog ontwikkelde menschen zijn die de afschuwelijke dubbelslachtigheid gebruiken van, Nederlandsch en Engelsch, zónder dat dit Engelsche eenige, bepaalde karakteristiek heeft dat dubbel niet heeft.’
-	dropshot vertaling: stop-bal.
-	foot fault vertaling: voetfout. Volgens de jury was deze letterlijke vertaling ‘gewettigd, want juist’.
-	love (zoals in ‘fifteen-love’) vertaling: nul.
-	serve vertaling: serveren. Een volkomen ‘toelaatbare vernederlandsching van den oorspronkelijken term’, volgens de jury, omdat die toen al erg gebruikelijk was, en verschillende vertalingen als opdienen en inslaan ‘niet bevredigen’.
-	slice vertaling: gesneden slag.
-	smash Met die term zat de jury in zijn maag. De suggesties bovenklap, hamerslag, daalslag, smak, mep en houw werden allemaal afgewezen. De jury: ‘Wie er een goed, aanvaardbaar, raak, typeerend woord voor weet, hij zal commissie en bestuur en onze tenniswereld een pleizier doen! (...) Alzoo: wie weet raad?’

De wedstrijd leidde ertoe dat de clubs en hun leden in het najaar van 1942 een brief kregen van de Koninklijke Nederlandsche Lawn Tennis Bond met daarbij een uitgebreide lijst tenniswoorden die in de vernederlandste versie gebruikt zouden moeten gaan worden. Uit die bijlage blijkt dat voor smash inmiddels ook een alternatief was gevonden: over de hands.

■ Psychologisch moment

Je kunt je nog afvragen waarom een deel van de tenniswereld zich met zo veel geestdrift inzette om alternatieven te bedenken. Natuurlijk was er de dwang van de Duitse taalproclamatie en waren er de praktische overwegingen, maar wat misschien ook een rol speelde, was dat de roep om puristische alternatieven voor Engelse sporttermen al een tijdje klonk. In de jaren dertig, toen het nationalisme in Nederland de kop opstak, vonden Nederlandse taalpuristen dat de tennisbond Engelse sportwoorden weg moest werken ten gunste van de eigen taal. Lawn Tennis werd bestookt met ingezonden brieven waarin sportliefhebbers betoogden dat het toch te zot voor woorden was dat in wedstrijden tussen Nederlandse spelers, geleid door een Nederlandse scheidsrechter, georganiseerd door de Koninklijke Nederlandsche Lawn Tennis Bond en gespeeld voor een Nederlands publiek, niet de eigen, maar een vreemde taal werd gebruikt.

De proclamatie van de Duitsers kwam sommigen dus erg goed uit. Zo jubelde een enthousiaste voorstander van de taalzuivering in Lawn Tennis: ‘Zoo ooit het psychologisch moment er is voor een eigen tennistaal, dan is het nu!’

■ Tegengeluiden

Maar natuurlijk waren er ook tegengeluiden. Onder de titel ‘Een Sinterklaassurprise’ publiceerde een zekere J.V. in Lawn Tennis van 11 december 1942 een gedicht van 12 strofen. Daarin nam hij de taalzuivering flink op de hak, zoals blijkt uit deze passage (de toelichtingen tussen vierkante haken zijn van mij):

Rechtsche [‘forehand’], linksche [‘backhand’], moet U weten,
Onderscheidt men in veel soort.
Boven-, daalslag, knoert en luchtbal [vier afgewezen alternatieven voor ‘smash’]
Zijn directen [‘ace’] en ge skoort!

En hij vatte ter afsluiting de hele kwestie kernachtig samen:

Nu is 't: spel, partij en wedstrijd ‘Nederlandsch’ klinkt dit, hoezee!

Na de oorlog werd de verplichting van het Nederlands op de tennisbaan teruggedraaid. Vernederlandste woorden als raket (‘racket’) en vollie (‘volley’) verdwenen, net als ‘gezuiverde’ termen als spel op schoon (‘love game’) en winkans (‘matchpoint’). En over de hands werd weer gewoon smash. Maar door de commissie aanbevolen alternatieve woorden als gelijk en voordeel zijn vandaag de dag net zo ingeburgerd als de oorspronkelijke Engelse woorden deuce en advantage.

Dit artikel is een verkorte versie van het gelijknamige stuk in Sport in de oorlog. Meer verzetje dan verzet, red. Ad van Liempt en Jan Luitzen, dat vanaf 10 april in de boekwinkels ligt. Maar het onderzoek van Jan Luitzen gaat door. Hebt u ook voorbeelden van (sport)taalzuivering tijdens de Tweede Wereldoorlog, stuur ze naar [e-mail].

Meer sportpurismen

Behalve tennis was er nóg een elitesport die te maken kreeg met taalzuivering: roeien. De roeibond besloot al in december 1940 uit eigen beweging om ‘onnodig vreemde woorden’ te vervangen. Officieel was dat om roeitermen verkort te kunnen weergeven, maar ongetwijfeld zal in de achterhoofden van de bondsbestuurders hebben meegespeeld dat creatief meedenken met de bezetter geen kwaad kon. In het periodiek De Waterkampioen van 18 januari 1941 publiceerde het bestuur van de roeibond de officieel goedgekeurde wijzigingen in de roeisportwoordenschat, met het verzoek aan de verenigingen en de media om de nieuwe bewoordingen snel te gebruiken. In de lijst onder meer:

double scull: dubbel twee

eenpersoons inrigged wherry: enkel werrie binnenboord

tweepersoons outrigged wherry: dubbel werrie buitenboord

finish: aankomst en eindstreep

heat: voorwedstrijd

start: afvaart en lijn