Onze Taal. Jaargang 79

[p. 100]

Etymologica
Een complete etymologie-website voor iedereen

Nicoline van der Sijs

Eind dit jaar wordt er een opmerkelijke nieuwe taalwebsite gelanceerd, die alle beschikbare etymologische informatie over het Nederlands bundelt en toegankelijk maakt - voor de specialist én voor de leek. Deze aflevering van ‘Etymologica’ geeft er alvast een indruk van.

Na de voltooiing van het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN), eind vorig jaar, rees de onvermijdelijke vraag: wat nu? Is het etymologisch onderzoek naar het Nederlands afgerond? Moeten alle etymologen zich gaan omscholen? Nee hoor, dat lijkt niet nodig: er ligt nog veel werk te wachten. Van lang niet alle Nederlandse woorden en woordverbindingen is de herkomst beschreven. Het EWN bevat ruim 10.000 ingangen, terwijl 3000 woorden kort behandeld worden onder een andere ingang.

Het aantal Nederlandse woorden dat een etymologische verklaring nodig heeft, is echter veel en veel groter. Zo staan er in het Etymologisch woordenboek van Van Dale uit 1997 ruim 32.000 ingangen. In de grote Van Dale hebben circa 54.000 ingangen een korte etymologische verklaring, en in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) zijn 80.000 à 90.000 afzonderlijke artikelen opgenomen, waarvan het grootste gedeelte een (meestal korte) etymologische verklaring bevat. Sommige daarvan zijn al meer dan een eeuw geleden geschreven. Een deel is inmiddels achterhaald. Uitbreiding van het EWN was dus eigenlijk wenselijk, maar daarvoor is geen subsidie gevonden.

In elk geval kunnen de Nederlandse etymologen nog wel een tijdje voort. De korte etymologieën in de verschillende woordenboeken verdienen een uitgebreidere behandeling; inzichten veranderen, waardoor sommige etymologieën achterhaald zijn, en van andere woorden zijn inmiddels aanvullende gegevens beschikbaar. En ieder jaar komen er weer nieuwe woorden bij.

■ Geen beperkingen

Werk genoeg dus, maar hoe moet dat aangepakt worden? Het etymologisch onderzoek zou een enorme sprong voorwaarts maken als om te beginnen alle waardevolle etymologische informatie bij elkaar geplaatst zou worden. Natuurlijk denk je in deze tijd dan aan digitaliseren en aan internet. Daarom ben ik begin januari samen met de groep etymologen die aan het EWN hebben meegewerkt, begonnen met de oprichting van een Nederlandse etymologiewebsite. De mogelijkheden op internet zijn nu eenmaal oneindig veel groter dan die van een papieren woordenboek: er bestaan geen beperkingen meer in omvang, er kan eindeloos worden gelinkt, en het materiaal kan op ieder moment worden bijgewerkt.

Alle mogelijke etymologische boeken zijn vanaf komend najaar toegankelijk via een nieuwe website.
Foto: Onze Taal

Hoe moeten we zo'n etymologiewebsite nu voor ons zien? Over de concrete uitvoering moet nog worden gesproken, maar de basisprincipes zijn al wel duidelijk. Op de website komt een zoekvenster waarin een trefwoord kan worden ingetikt. Vervolgens worden onder elkaar de gegevens over het bewuste trefwoord getoond uit zo veel mogelijk etymologische woordenboeken, in chronologische volgorde: de meest recente informatie verschijnt als eerste. Bij ieder resultaat wordt vermeld uit welke bron de informatie afkomstig is. In het kader op de bladzijde hiernaast is te zien welke bronnen we een plaats willen geven op de website.

Behalve ingangen uit etymologische woordenboeken zullen ook gegevens uit andere publicaties met woordverklaringen worden opgenomen, met name woordenboeken waarin een specifiek deel van de Nederlandse woordenschat wordt beschreven. Daarbij kan men bijvoorbeeld denken aan het woordenboek over vloeken van Piet van Sterkenburg, en etymologische publicaties van Ewoud Sanders, Marc De Coster, Marlies Philippa en mijzelf. Ook is er plaats voor spreekwoordenboeken. En voor boeken die zijn geschreven voor een lekenpubliek - maar dan alleen de degelijke en betrouwbare, zoals Van aalmoes tot zwijntjesjager van P.H. Schröder (1980). In een later stadium kunnen dan nog geleidelijk etymologieën uit het WNT worden toegevoegd - na inhoudelijke beoordeling en herschrijving.

[p. 101]

■ Twee lagen

Uiteindelijk zal er dus heel veel informatie beschikbaar komen op de etymologiewebsite, die bovendien gericht is op verschillende doelgroepen, zowel specialisten als leken. Sommige etymologische woordenboeken, zoals dat van Franck-Van Wijk, zijn vrij technisch, terwijl andere publicaties, zoals de net genoemde van Schröder, bedoeld zijn voor de geïnteresseerde taalliefhebber. Woorden die behoren tot de basiswoordenschat zullen in een groot aantal bronnen voorkomen, en dus veel zoekresultaten opleveren. Door die grote hoeveelheid informatie zal iedereen - taalkundigen, geïnteresseerde leken, dialectologen, specialisten op een bepaald terrein (plantkundigen, artsen) - informatie van zijn gading kunnen vinden.

Voor de overzichtelijkheid wordt de website waarschijnlijk in twee lagen opgebouwd: eerst wordt één korte, toegankelijke etymologie gepresenteerd en via een knop ‘geavanceerd’ of ‘meer’ kan vervolgens worden doorgeklikt naar de etymologieën uit andere bronnen. Op de website komen links naar belangrijke Nederlandse en buitenlandse etymologische publicaties en naar (portals van) buitenlandse digitale etymologische woordenboeken. Voorts zal er een etymologieblog komen met een maandelijkse column die door wisselende auteurs wordt geschreven.

Door de opzet van de website worden lacunes in de etymologie meteen duidelijk. Ook tegenstrijdige etymologische verklaringen voor Nederlandse woorden en woordverbindingen zullen sneller aan het licht komen. In een besloten wiki zullen specialisten nieuwe etymologische lemma's schrijven, en correcties en aanvullingen geven op bestaande etymologieën. Uiteindelijk is het de bedoeling dat de website uitgroeit tot hét etymologische centrum van de Nederlandse taal in Nederland en Vlaanderen.

■ Niet statisch

Het grote voordeel van een website is dat de informatie niet statisch is: de website kan (en moet) voortdurend bijgewerkt worden, de gegevens kunnen op verschillende manieren worden gepresenteerd, en suggesties van gebruikers kunnen worden verwerkt. Bovendien heeft etymoloog Jeroen Balkenende de trefwoorden uit alle boeken aan elkaar gekoppeld in een grote database waarin alle trefwoorden uit de verschillende woordenboeken in de moderne spelling zijn opgenomen. Dat is direct ook een verschil met de etymologie-cd-rom die het Genootschap Onze Taal enige jaren geleden heeft uitgegeven: een aantal van de werken die daarop staan, komen ook op de website, maar op de cd-rom kan men de tekst alleen compleet doorzoeken, en niet de trefwoorden uit de verschillende bronnen opvragen en met elkaar vergelijken.

Wij streven ernaar om in november van dit jaar een eerste versie van de etymologiewebsite in de lucht te hebben. Daarvoor moet nog veel werk worden verricht. Van de meeste publicaties die op de website zullen komen, bestaat geen digitale versie. Die hebben we nu zelf gemaakt, maar de tekst daarvan moet heel precies worden nagekeken. Een deel van de te corrigeren teksten bevat veel woorden in vreemde talen als Sanskriet, Latijn, Grieks, Litouws en Russisch. Gelukkig hebben een aantal vrijwilligers medewerking toegezegd, maar er is nooit voldoende mankracht.

We houden u op de hoogte.

Welke etymologische woordenboeken?

De etymologische woordenboeken die een plaats verdienen op de etymologiewebsite, in chronologische volgorde:

-	Zeeuws etymologisch woordenboek van F. Debrabandere, 2007
-	Oost-Vlaams en Zeeuws-Vlaams etymologisch woordenboek van F. Debrabandere, 2005
-	Etymologisch woordenboek van het Nederlands, 2003-2009
-	Etimologiewoordeboek van Afrikaans, 2003
-	Etymologisch dialectwoordenboek van A. Weijnen, 2003
-	West-Vlaams etymologisch woordenboek van F. Debrabandere, 2002
-	Etymologisch woordenboek van Van Dale, P.A.F. van Veen en N. van der Sijs, 1997
-	Nederlands etymologisch woordenboek van J. de Vries, 1971
-	Franck's etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, bewerkt door N. van Wijk en C.B. van Haeringen, 1936
-	Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal van J. Vercoullie, 1925