Onze Taal. Jaargang 79

[p. 99]

Struikelblokken in het Nederlands [4]
Scheidbare werkwoorden

Jan Erik Grezel

Het geniepige woordje er, de warrige woordvolgorde: volwassen buitenlanders die onze taal leren, worstelen met typische eigenaardigheden van het Nederlands. Op gezette tijden belicht Jan Erik Grezel zo'n struikelblok.

‘A vercamp was doof. Hij ging schilderen om zijn probleem te oplossen’, zegt Fabio in een staccato dat typerend is voor Italianen. Hij houdt een voordracht over de zeventiende-eeuwse Nederlandse schilder Hendrick Avercamp, de meester van het wintertafereel. ‘Hij maakte ook grapjes op zijn schilderijen. Misschien opmerken jullie deze man’, en hij wijst een wildplasser aan op Winterlandschap met ijsvermaak (1608). Niemand van zijn toehoorders, een klasje van halfgevorderden in het Nederlands, zullen de kleine foutjes in de woordvolgorde opvallen, maar de docent komt na de presentatie toch even terug op de werkwoorden oplossen en opmerken.

Fabio spreekt behoorlijk Nederlands, maar een perfecte zin produceren met een woord als oplossen is nog te hoog gegrepen. Oplossen behoort tot de categorie ‘scheidbare werkwoorden’. Daarvan heeft het Nederlands er talloze, waaronder zeer vaak voorkomende, zoals aankomen, meenemen en uitslapen. Buitenlanders die Nederlands leren, krijgen deze werkwoorden zelden goed onder de knie. De betekenis is niet het probleem. Het zit 'm in het voorvoegsel (of partikel), zoals aan-, mee- of uit-, dat nerveus heen en weer lijkt te springen in Nederlandse zinnen. Kijkt u maar eens naar de volgende voorbeelden van een scheidbaar werkwoord dat voor cursisten niet onbelangrijk is:

-	We spreken de woorden anders uit.
-	Hoe moeten we dit uitspreken?
-	Dat had ze beter uit moeten spreken / moeten uitspreken.
-	Heb ik het goed uitgesproken?
-	Spreek dit anders uit.
-	Verschrikkelijk is lastig om uit te spreken.

Een huzarenstukje om dit te leren, maar niet onmogelijk. Als een cursist deze constructies dan toch zo'n beetje beheerst, is hij nog lang niet klaar. De voorbeeldzinnen hierboven zijn allemaal hoofdzinnen. De complexiteit rond het scheidbare werkwoord wordt pas duizelingwekkend als er naast hoofdzinnen ook bijzinnen in het spel zijn - onontkoombaar in normaal taalgebruik. Bijvoorbeeld:

-	Ik denk dat we dit zo uitspreken.
-	Ze weet niet hoe ze dat moet uitspreken / uit moet spreken.
-	Kunt u mij zeggen of ik dit correct heb uitgesproken / uit heb gesproken?
-	Hij vindt dat hij het goed probeert uit te spreken / uit probeert te spreken.

De wetmatigheden die de plaats van uit in de zin bepalen, zijn ingewikkeld. De historische achtergrond daarvan laten we hier buiten beschouwing. Het vereist wiskundige precisie om de regels goed toe te passen - tenminste als het Nederlands je niet met de paplepel is ingegoten. Bij het spreken ontbreekt de tijd voor die nauwkeurigheid.

■ Jongleren

De problematiek van de scheidbare werkwoorden wordt wel in alle taalmethodes voor buitenlanders aangesneden. Maar hoe? De geijkte aanpak bestaat uit een omstandige uitleg, gevolgd door oefeningen met geïsoleerde zinnetjes waarin de cursisten met de woordvolgorde moeten jongleren. Veel taaldocenten trainen hun cursisten voor dit soort topsport, dat alleen voor kampioenen en fanatici is weggelegd. Bij middenmoters en hekkensluiters leidt het vooral tot verwarring, zo niet tot wanhoop. Die wordt alleen maar groter als ook nog eens blijkt dat er werkwoorden bestaan die schíj́nbaar scheidbaar zijn, zoals doorstáán en voorkómen (tegenover vóórkomen, dat wel scheidbaar is).

Nederlanders weten het soms ook niet. ‘Het hogedrukgebied lijkt zich hand te haven’, zegt de weervrouw op tv.

Is er een remedie? De beste weg lijkt het simpelweg uit het hoofd leren van veelvoorkomende constructies in een zinvolle context, zoals ‘Hoe laat komt de bus aan?’ of ‘Weet u hoe laat de trein aankomt?’ als het over het openbaar vervoer gaat. Voor de meesten zullen langere en ingewikkeldere zinnen altijd lastig blijven.

■ ‘Geaankleed’

Troost is er wel. Nederlanders weten het soms ook niet. In de eerste plaats blijven kinderen lang worstelen met deze werkwoorden. Mijn nichtje van vijf vertelt me trots: ‘Ik heb me helemaal zelf geaankleed.’ Een vlot babbelende weervrouw laat op tv de grenzen tussen scheidbaar en niet-scheidbaar vervagen: ‘Het hogedrukgebied boven Scandinavië lijkt zich hand te haven’, zegt ze bij de Europese weerkaart. In de derde plaats zijn er regionale verschillen. Een Vlaming zegt: ‘Ik heb je aanhoord.’ In het zuiden ligt de klemtoon in aanhoren op de o en niet op de aa - en de plaats van de klemtoon hangt samen met de scheidbaarheid. Het taalsysteem, dat docenten én cursisten het liefst in strakke regels vatten, blijkt elastischer dan men denkt.

Maar daar kopen mensen die Nederlands leren niets voor. Ze willen regels horen, hoe complex ook. Als ze de regels paraat hebben, zullen ze die in oefeningetjes via veel hersengymnastiek misschien goed toepassen. In het dagelijkse taalgebruik concentreren ze zich op de inhoud. En zo is het geen wonder dat Fabio de mist in gaat wanneer hij een werkwoord als oplossen gebruikt. Als hij zijn spreekbeurt heeft afgerond, klapt het publiek enthousiast. Het is wat te weten gekomen - niet over scheidbare werkwoorden, maar wél over een Hollandse meester.