Onze Taal. Jaargang 79

Spelen met taal
Ovt-rijgen

Rutger Kiezebrink

Wat is er zo opmerkelijk aan stresssituatie? Wat is het langste palindroom met afwisselend klinkers en medeklinkers? Zijn er meer woorden als arbeidsonrust, lateihout en tafeldiscours? Om dat soort vragen draait het in de tweemaandelijkse rubriek ‘Spelen met taal’.

Blijken - bleken - bleekten, overrijden - overreden - overreedden: dat soort rijtjes waren het onderwerp van de ‘Spelen met taal’-oproep in het decembernummer. Het gaat om vormen in de onvoltooid verleden tijd (ovt) die ook een heel werkwoord kunnen zijn.

Er kwamen vele tientallen voorbeelden binnen. Bijvoorbeeld breken - braken - braakten, bekomen - bekwamen - bekwaamden en zien - zagen - zaagden, waarin steeds een sterk werkwoord zit. Maar je kunt ook ‘ovt-rijgen’ met alleen zwakke werkwoorden: gissen - gisten - gistten, kruien - kruiden - kruidden, spellen - spelden - speldden. En er is één rijtje met twee sterke werkwoorden: wijten - weten - wisten.

Het in december al genoemde rijtje van vier, wijzen - wezen - waren - waarden, is niet geëvenaard. Wél is het theoretisch nog uit te breiden: het Woordenboek der Nederlandsche Taal vermeldt het verouderde werkwoord waarden (‘beschermen’), waarmee je wijzen wezen - waren - waarden - waardden kunt maken.

Enkele inzenders wezen erop dat je ook met enkelvoudsvormen kunt ovtrijgen: bezit - bezat - bezatte, meten - mat - matte, stelen - stal - stalde. Een speciaal geval daarbij is het rijtje rondom was: dat is de ik-vorm van wassen en de ovt enkelvoud van zijn. Wassen zelf heeft twee ovt's: waste en wies, die beide ook weer een tegenwoordige tijd kunnen zijn, zij het niet in de standaardtaal. Het werkwoord wasten, uitgesproken als ‘weesten’, is gamejargon voor ‘verspillen’ of ‘elimineren’, waarvan de ovt wastete luidt; en wiezen is een Belgisch-Nederlandse spreektaalvariant van whisten (een kaartspel), met als ovt wiesde. Je kunt dus met vier ik-vormen de rijtjes ben - was - waste - wastete én ben - was - wies - wiesde maken.

Maar een mooier rijtje is mogelijk met vier jij- of hij-vormen achter elkaar: jij/hij wijt - jij/hij weet - jij/hij wist - jij/hij wiste.

Zie www.onzetaal.nl/spelen/ovt.php voor de volledige lijst. Aanvullingen zijn nog steeds welkom!

Oproep: ‘kalender-rijtjes’

‘De kalender wordt steeds kalender’, zei mijn vader weleens, als de scheurkalender in de loop van het jaar zichtbaar dunner werd. Kalender met de klemtoon op ka- is de vergrotende trap van kalend, het tegenwoordig deelwoord van kalen (‘kaal worden’). Dat is voer voor ‘Spelen met taal’.

Je kunt een rij van negen woorden maken die begint met kalenders, waarin elk woord hetzelfde is als het voorgaande woord min de laatste letter. Dus: kalenders - kalender - kalende - kalend - kalen - kale - kal - ka - k. Het zijn allemaal bestaande woorden: kalende is ook een vorm van kalen, kale hoort bij kaal, kal betekent ‘gebabbel’ of ‘babbelaar’, ka is een vogel, een kade of een manwijf, en k is een eufemisme voor ‘kanker’. Een rij van tien woorden kan ook: begin met het werkwoord kalenderen (een handeling bij het heien) en gebruik daarna kalendere (zoals in ‘Ik ken nog veel kalendere mannen’); vervolgens komen kalender, kalende, etcetera.

De woorden in het rijtje worden ook steeds ‘kalender’, dus misschien is ‘kalender-rijtjes’ een mooie benaming voor dit verschijnsel. Ik hoor graag of Onze Taal-lezers andere woorden kennen waarmee dit mogelijk is, zodat er een verzameling kalender-rijtjes te maken is. Zie ook www.onzetaal.nl/spelen/kalender.php.