Onze Taal. Jaargang 79

[p. 67]

Namen op de kaart
Zoenen op de brug

Riemer Reinsma

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

In 2005 werd Doodstil uitgeroepen tot mooiste plaatsnaam van Nederland, waarschijnlijk vanwege het beeld dat de naam onwillekeurig opriep: dat van een gehucht waar rust heerst. Het zal niet heel erg naast de waarheid zitten, want het Groningse dorp heeft maar zo'n zeventig inwoners, maar toch is het niet naar stilte genoemd. Het betekende ooit ‘til van Dodo’, waarbij Dodo een mannennaam was, en de ‘til’ een brug over het Boterdiep.

Meer dan vijftig andere plaatsen in Nederland zijn genoemd naar een brug. Het leeuwendeel daarvan bevat gewoonweg het woord brug, zoals Nieuwebrug, Driebruggen en Eembrugge. Maar bij enkele andere namen is dat anders. Die weerspiegelen met hun oude benamingen zo'n beetje de hele geschiedenis van de bruggenbouw.

■ Losse plank

Allereerst waren er de losse bruggen: ophaalbruggen en draaibruggen. De eenvoudigste soort was de ‘vonder’ (voor het eerst als woord aangetroffen in de veertiende eeuw): een losse plank of smal bruggetje, soms met leuningen, dat uitsluitend bestemd was voor voetgangers. Naar een dergelijk bruggetje is het dorp Het Vonderen in Limburg genoemd. Al wat meer geavanceerd was de ‘draaibrug’, waaraan het dorpje Draaibrug, bij het Zeeuwse Aardenburg, zijn naam dankt. De brug in kwestie lag daar in de achttiende eeuw, of misschien zelfs eerder; de eerste draaibruggen dateren van de zeventiende eeuw. In 1840 werd hij afgebroken.

Een negentiende-eeuwse vinding was de ‘vlotbrug’, waarnaar onder andere Sint Maartensvlotbrug genoemd is. Toen in 1824 het Noordhollands Kanaal openging voor de scheepvaart, bouwde men, om de passerende schepen zo weinig mogelijk te hinderen, geen vaste bruggen maar vlotbruggen: aaneengeschakelde houten vlotten. Later zijn die vlotten vervangen door metalen drijvers, maar die hebben geen invloed meer gehad op de naam van Sint Maartensvlotbrug.

Kwakelbrug bij Linschoten.
Foto: Jan Dijkstra

■ Verliefde jongemannen

Dan de vaste bruggen. Het dorp De Kwakel (Noord-Holland) is genoemd naar een hoge, voor voetgangers bestemde kwakelbrug. Je beklimt hem via een aantal traptreden, daarna volgt een horizontaal gedeelte, en dan daal je via de traptreden aan de andere kant weer af. Zulke bruggen waren er al in de zestiende eeuw. Wanneer de Kwakelse kwakel gebouwd is, is niet bekend. In ieder geval is die allang uit het dorpsbeeld verdwenen. Het woord kwakel is ook nooit landelijk bekend geworden. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal kwam het voor ‘in Holland en aangrenzende streken’.

Zoals de kwakel typisch Hollands is, is de til typisch voor Groningen. Dit brugtype, dat we dus kennen uit de plaats Doodstil, kwam al voor in de vijftiende eeuw. Meestal bestaat een til uit een of meer planken, maar hij kan ook van steen zijn, zoals blijkt uit de naam Steentil. Van een til is overigens geen sprake bij de naam Tilburg; hier gaat het om een oud woord tilli, dat ‘nieuw verworven land’ betekende.

Het simpelste type vaste brug was de ‘balk’, waaraan het Friese dorp Balk zijn naam dankt. Die bestond - de naam zegt het al - uit één enkele balk.

En dan de laatste soort vaste brug: de ‘heul’. Die brugsoort leeft nog voort in de naam van het Zuid-Hollandse dorp Kwintsheul (‘brug van een man met de naam Quint’). In oorsprong was een heul een stenen boogbrug, die altijd bestond uit slechts één enkele boog, nooit méér. Later werden ook andere brugsoorten zo genoemd.

In sommige streken, waaronder Zuid-Holland en waarschijnlijk ook in Kwintsheul zelf, bestond een aardige traditie: als verliefde jongemannen zo'n heul passeerden in het gezelschap van hun meisje - lopend of rijdend, dat maakte niet uit - gaven zij de dame in kwestie een zoen, vaak onder het slaken van de kreet ‘Heul heul!’

De schrijver Bernagie laat in zijn klucht De ontrouwe kantoorknecht en lichtvaerdige dienstmaagd uit 1685 een van zijn personages zeggen: ‘Men komt niet by één Bruggetje, of 't is heul, heul!’ Met ‘men’ werden bedoeld: jongemannen die het meisje op wie ze een oogje hadden, hadden uitgenodigd voor een rijtoertje.

Die roep der verliefden wordt al sinds mensenheugenis niet meer gehoord. En daarmee is een raadselachtige traditie ten einde gekomen.