Onze Taal. Jaargang 79

[p. 22]

Ik gebruik nooit geen dubbele ontkenningen

Piet Paardekooper
Emeritus hoogleraar Nederlandse Taalkunde, Leiden

Wie zegt ‘nooit geen’ spruitjes te eten, loopt kans op zijn vingers getikt te worden. Dubbele ontkenningen mogen namelijk niet in het Nederlands. Waar komt die regel eigenlijk vandaan? En hoe zinvol is hij?

Illustratie: Hein de Kort

Een leraar Nederlands zit bij een openbare verkoping. Hij heeft zijn zinnen gezet op een schilderij. Al snel stijgt de prijs tot ver boven zijn budget, en voordat hij het weet hoort hij de afslager roepen: ‘Niemand niet? Verkocht!’ De leraar Nederlands gaat bedrukt naar huis, natuurlijk omdat hij zijn schilderij is misgelopen, maar ook om iets anders: de dubbele ontkenning van de veilingmeester - en dat nog wel in aanwezigheid van een notaris. Gaat dat tegenwoordig zo maar? Op weg naar huis denkt hij aan niemand geen, nergens geen, nooit geen. Waar gaan we naartoe?

Bij thuiskomst heeft de leraar Nederlands niks geen honger. Voor het eten haalt ie bij de buurman vlug deel vier van het grootste woordenboek van de wereld, het Woordenboek der Nederlandsche Taal. En wat schrijft een van de stichters daarvan, Matthias de Vries? ‘Zonder twijfel is eene dubbele ontkenning volkomen met den aard onzer taal in overeenstemming. Doch naar het voorbeeld van het Latijn, waarin eene dubbele ontkenning als eene versterkte bevestiging wordt opgevat, bezigt men in de nieuwe beschaafde spreek- en schrijftaal niet meer dergelijke schijnbaar dubbelzinnige uitdrukkingen.’

■ Latijns voorschrift

Het verbod op het schrijven van dubbele ontkenningen is dus het gevolg van het klakkeloos navolgen van een Latijns voorschrift. Toch kende het Latijn zelf ook die dubbele ontkenning, net als het Duits, het Engels, het Frans, het oude Grieks en het Hebreeuws, en... het Middelnederlands. In het Engels heten dubbele ontkenningen overigens ‘dialectisch’ of ‘vulgair’, maar ze zijn er veel krachtiger als bij ons. Een mooi voorbeeld is:

I don't believe it nor nobody never didn't (‘Ik geloof het niet noch deed niemand het nooit niet’)

Ondanks de wijsheid van hun Griekse collega's hebben Latijnse spraakkunstenaars dus geblunderd door logisch te redeneren. Hun foute conclusies hebben ze tot voorschrift verheven, en dat is eerst gevolgd door sommige Latijnse schrijvers, en daarna door sommige West-Europese spraakkunstenaars en schrijvers. Met hun gebakken peren zitten wij nog altijd.

Wat zeggen de vijf evangelisten van onze spraakkunstbijbel: de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS)? Helaas hebben die het Latijnse voorschrift kritiekloos nagevolgd, ofschoon ze alle reden hadden om nooit geen en niemand niet in ere te herstellen. Ze zijn niet ‘uitgesloten’, maar springlevend, en het verbod is een - uiteraard verwerpelijk - latinisme. De ANS is zó'n mooi boek dat het jammer zou zijn als die afkeuring van die oer-Nederlandse combinaties erin zou blijven staan. De digitale versie kan hier dus een belangrijke verbetering geven.

■ Afrikaans

Ook verbindingen van werkwoorden met niet-woorden zijn door de Inquisitie vervolgd, dus zinnen als ‘De doelman moet verhinderen dat de bal niet in het net komt’ en ‘De scheidsrechter verbood de supporters dat ze niet op het veld mochten komen.’ Ook deze variant van dubbele ontkenningen is over een groot deel van Europa verspreid, onder andere over ons taalgebied, maar ten onrechte door de ‘logica’ bestreden.

Het bekende Afrikaanse eind-nie is deel van een dubbele ontkenning; we zingen met veel plezier:

[p. 23]

Jy moenie huil nie, jy moenie treur nie, want die Stellenbossche kerls kom weer.

De combinatie met dat eind-nie komt ook nog altijd in talloze Nederlandse dialecten voor, en zelfs in het Fries, en is vanuit Europa meegekomen naar Zuid-Afrika. Alleen is dat eind-nie in Europa facultatief, en in Afrika vrijwel verplicht. Die verandering is misschien het gevolg van overneming van het Nederlands door niet-Europeanen.

Overigens betekent dat nie in Europa en in Afrika waarschijnlijk nergens een versterking van een ontkenning; het is dat oorspronkelijk misschien geweest, maar tegenwoordig is het een soort punt achter een zin.

De bekende Vlaamse schrijver Marnix Gijsen vertelde dat z'n vader een keer z'n Latijnse schrift opensloeg, en zei: ‘Maar jongen, dat is geen Nederlands.’ Waarop Gijsen antwoordde: ‘Dat klopt pa, het is vertaald Latijn.’ Het lijkt verstandig om ook inzake dubbele ontkenningen geen vertaald Latijn te schrijven, maar Nederlands. Dat kan nooit geen nadelige gevolgen hebben.

De auteur weet van het verschil tussen hij en ie, als en dan, etc., maar stelt er prijs op zijn eigen keuze te maken.