Onze Taal. Jaargang 77

[p. 352]

Vallen als dominostenen
De woorden van de economische crisis
Ton den Boon

De tweede helft van 2008 stond in het teken van de kredietcrisis. Hoe werd deze malaise zichtbaar in onze taal? Ton den Boon, hoofdredacteur van de grote Van Dale, gaat het na.

Illustratie: Matthijs Sluiter

Economisch gezien begint 2008 eigenlijk niet eens zo slecht. Weliswaar is er in Amerika alweer enige tijd een vervelende hypotheekcrisis gaande, maar volgens minister van Financiën Wouter Bos hoeven wij ons niet al te veel zorgen te maken: ‘De Nederlandse economie heeft de verdediging op orde’, zegt hij op 26 januari nog in het Haarlems Dagblad.

Dat dat niet geldt voor sommige financiële instellingen, blijkt een half jaar later. De grote Belgisch-Nederlandse bank-verzekeraar Fortis wordt genationaliseerd en een paar andere geldmolochs in ons taalgebied, zoals ING en Aegon, hebben miljardeninjecties nodig. De Amerikaanse hypotheekcrisis is een wereldwijde financiële crisis geworden.

Hoe beroerd de wereld van het grote geld er ook voor staat, onze taal vaart op het eerste gezicht wel bij de turbulentie in de financiële wereld. De Nederlandse woordenschat wordt in de tweede helft van 2008 ongeveer dagelijks uitgebreid met financieel-economische woorden en uitdrukkingen. Nu eens zijn het vaktermen die vanuit de wereld van het grote geld doorsijpelen naar de omgangstaal, dan weer zijn het metaforen die onze taal verrijken.

[p. 353]

■Rommel

Aan het taalgebruik was in 2007 eigenlijk al te zien dat er iets aan de hand was. Her en der duiken financiële vaktermen op in de media, en dat zegt meestal wel wat. Aanvankelijk zijn het vooral Amerikaans-Engelse aanduidingen, zoals subprime, de ietwat eufemistische naam voor een risicovolle hypotheek (een ‘veilige lening’ heet in het Engels een prime, subprime is dan iets als een ‘minder dan veilige lening’). Nogal wat Amerikaanse banken zijn kwetsbaar geworden door deze ‘junk mortgages’. Die term wordt hier en daar adequaat vertaald als rommelhypotheek, maar over het algemeen geven journalisten toch de voorkeur aan de oorspronkelijke, Engelse termen. Misschien komt dat wel doordat de hypotheekcrisis tot de herfst van 2008 voor veel niet-Amerikanen een ver-van-mijn-bedshow was.

Het aantal vaktermen breidt zich intussen gestaag uit. Zo blijken na de sub-primes ook de ‘alt-A-leningen’ een probleem te zijn. Bij die lening is sprake van een ‘alternative A paper’, oftewel een schuldpapier dat niet aan de hoogste eisen, dus aan de A-rating, voldoet. De constructie in kwestie bestaat namelijk uit hypotheken of kredieten aan personen van wie de kredietwaardigheid slechts tot op zekere hoogte gecheckt is.

Met die dubieuze praktijken is de hypotheekcrisis uit 2007 haast ongemerkt een ‘kredietcrisis’ geworden, of zoals de Amerikanen zeggen een ‘credit crunch’. Dat woord kredietcrisis lijkt weliswaar héél ‘2008’, maar werd ook al gebruikt tijdens eerdere financiële crises, zoals de Aziatische crisis in 1997 en 1998.

■Aloude staatsbank

Niet alleen personen die in het verleden te veel geld geleend hebben plukken nu de wrange vruchten van de malaise, ook banken raken hierdoor diep in de problemen. Veel van hun leningen blijken ‘slechte leningen’ te zijn die ‘afgewaardeerd’ moeten worden (wat wil zeggen dat het bedrag waarvoor ze op de balans staan moet worden verlaagd). Hierdoor neemt de ‘solvabiliteit’ van de banken af: zowel spaarders als beleggers twijfelen of de banken nog wel aan hun verplichtingen kunnen voldoen. Zo ontpopt de kredietcrisis zich tot een ‘bankencrisis’.

Aanvankelijk lijkt het slechts om een paar hypotheekbanken te gaan, maar in de tweede helft van 2008 wordt duidelijk dat de haute finance zó creatief met risicovolle leningen is omgesprongen dat financiële instellingen wereldwijd het schip in dreigen te gaan.

Banken hebben namelijk hun risico's gespreid door uitstaande leningen te ‘securitiseren’: ze zijn omgezet in verhandelbare obligaties met een aantrekkelijke rente, die wereldwijd zijn doorverkocht aan andere banken en investeerders. Die lijden inmiddels zware verliezen door deze ‘collaterized debt obligations’ oftewel ‘cdo's’: pakketjes verhandelbare obligaties met slechte hypotheken als onderpand. In Nederland gaan bancaire instellingen daardoor bijna failliet. Maar als het daarbij gaat om een ‘systeembank’ - een bank die onmisbaar is voor het financiële systeem en dus de geldcirculatie - wordt die door de overheid ‘gered’. In een enkel geval betekent redden ‘nationaliseren’, waarmee het aloude woord staatsbank in ons taalgebied opnieuw verankerd raakt in de werkelijkheid - wat ons bijna terugbrengt naar 1986, het jaar dat de Postgiro/Rijkspostspaarbank werd geprivatiseerd tot de huidige Postbank.

In de media hoor je geregeld dat banken die geld krijgen toegestopt door de minister van Financiën, een ‘warme trui’ aan krijgen.

■Warme trui

Behalve de al bestaande vaktermen komen er ook nieuwe woorden en uitdrukkingen bovendrijven in de omgangstaal. Veelal zijn dat gelegenheidssamenstellingen als kredietdroogte en bankenpaniek, maar er zijn ook interessantere termen, die soms berusten op aansprekende metaforen. Zo komen de bedrijven tot leven door ze te vergelijken met wezens van vlees en bloed. In 2008 ontstond bijvoorbeeld de uitdrukking giftige lening: een lening of krediet waarbij het risico groot is dat de debiteur niet aan zijn verplichtingen zal voldoen. Zo'n giftige lening leidt dus tot een ‘ongezonde’ balans en een ‘ziek’ bedrijf. Giftige lening is trouwens niet authentiek Nederlands, want de uitdrukking gaat terug op het Engelstalige toxic loan.

En wat doe je met patiënten die rillen van de kou? Die kleed je goed aan. In de media hoor je dan ook geregeld dat banken die geld krijgen toegestopt door de minister van Financiën, een ‘warme trui’ aan krijgen. Minister Bos zelf, die de uitdrukking introduceerde, drukte het trouwens wat omslachtiger uit als ‘een extra trui ter bescherming tegen de kou’. Er staat blijkbaar een ijskoude economische winter voor de deur.

Ook worden banken vaak gelijkgesteld met de gebouwen waarin ze zetelen. In 2008 staan de banken te ‘wankelen’ en een paar banken ‘vallen’ zelfs ‘om’, waarmee omvallen er in Van Dale de betekenis ‘failliet gaan’ bij krijgt. Deze beeldspraak wordt overigens mooi voortgezet als in september 2008 in Amerika de ene na de andere bank omvalt. De Nederlandse media beschrijven dit proces treffend als een ‘bankendomino’.

■Meltdown

Bij tegenspoed bestaat vaak de neiging sussende woorden te gebruiken. Zo spreken bedrijven en overheden nogal eens over ‘economische tegenwind’ als het in feite bar slecht gaat.

Bij de huidige crisis wordt er niet gesust maar geblust: geregeld noemen politici de crisis een ‘brand’ die moet worden ‘geblust’. Deze calamiteiten-metafoor doet denken aan een andere, nog wijder verspreide uitdrukking die de afgelopen maanden populair geworden is: financiële meltdown. Tot voor kort verwees meltdown alleen naar ‘het smelten van de splijtstofelementen van een kernreactor door een storing in het koelsysteem’, zoals Van Dale het omschrijft - een complete ramp dus, zo'n meltdown. Maar in 2008 is het woord in één klap volledig ingeburgerd in de figuurlijke betekenis ‘totale ineenstorting’. Behalve van een financiële meltdown is in de krant ook nu en dan sprake van een ‘economische’ en een ‘bancaire meltdown’. En wie op zoek gaat, vindt meltdown eveneens als tweede woorddeel in samenstellingen als hypotheekmeltdown en bankenmeltdown.

Al deze nieuwe woorden en uitdrukkingen maken één ding duidelijk: deze kapitaalvernietigende crisis heeft een flink taalscheppend vermogen. Maar daarmee is nog niets gezegd over de kwaliteit of de duurzaamheid van deze taalvernieuwingen. Want tot echt verrassende taalcreaties heeft de financiële crisis (nog) niet geleid. En misschien is dat onder de huidige omstandigheden wel een heel geruststellende gedachte.