Onze Taal. Jaargang 77

[p. 273]

Ewoud Sanders
Bargoens [10]:
Heibel

Het Bargoens was vroeger de lingua franca van de zelfkant. De meeste woorden uit die oude dieventaal zijn inmiddels verdwenen, maar enkele hebben het tot de standaardtaal geschopt. Hoe is ze dat gelukt? Taalhistoricus Ewoud Sanders gaat het na in deze tweemaandelijkse serie.

Jacques van Tol (l.) en Louis Davids (r.), auteur resp. zanger van het oudste lied waarin het woord heibel voorkomt (uit 1920).

Tot de vele woorden die van het Bargoens zijn doorgedrongen in de standaardtaal behoort heibel. Net als veel andere Bargoense woorden komt heibel uit het Jiddisch. In die taal komt het voor in de vorm heiwel. De verdere herkomst is niet helemaal zeker. Men denkt dat het Jiddische woord teruggaat op het Hebreeuwse hèwel, dat ‘adem, wind, nietigheid’ en ‘vergankelijkheid, ijdelheid’ betekent.

Hoe het ook zij: heibel betekent ‘drukte, lawaai, getier, herrie, kabaal’ - zaken waar je doorgaans veel adem voor nodig hebt. Het woord is in 1903 voor het eerst opgetekend, in een boek van M.J. Brusse. ‘Toe ben 'k natuurlijk 'n hijbel gaan make’, schreef hij.

■Heibeltje

In de Bargoense literatuur vinden we heibel voor het eerst in 1906, in De boeventaal. Zakwoordenboekje van het Bargoensch, of De taal van de jongens van de vlakte van W.L.H. Köster Henke. De woorden in dit boekje werden aangeleverd door Amsterdamse rechercheurs; commissaris Köster Henke schreef er alleen het voorwoord bij.

Een jaar later, in 1907, vinden we heibel in een verklarende woordenlijst die is opgenomen in het boek Op het dievenpad van Jan Feith. Heibel, zo lezen we hier, betekent ‘drukte, leven’ en heeft als vormvariant: heilie. Dit is slechts een van de vormvarianten. Elders komen we het woord tegen in de vormen haabel, habel en - zoals hierboven bij Brusse - hijbel.

Heibel staat doorgaans voor een flinke ruzie. Maar zoals bekend komen ruzies in soorten en maten voor, en er bestaat ook zoiets als een ‘heibeltje’, een klein opstootje of een beetje gekijf. We komen deze verkleinvorm onder meer tegen in een reportage die Joh. J. Hesseling in 1917 schreef in De Standaard, over het opvanghuis ‘Welkom’ in de Warmoesstraat in Amsterdam. Gaat het er nu altijd ordelijk aan toe in de zalen, wil Hesseling van een medewerker weten. ‘Soms niet, luidde 't antwoord; er komen er 'n enkele maal wel in met 't kennelijk doel eens 'n frisch heibeltje te schoppen.’

■Scheidingsfeest

Een fris heibeltje schoppen is een tamelijk ongewone combinatie, maar heibel hebben, krijgen, trappen of schoppen zijn min of meer vaste verbindingen, aldus het Woordenboek der Nederlandsche Taal, het wetenschappelijke woordenboek van het Nederlands. De grote Van Dale vermeldt dat heibel hebben nog een andere betekenis heeft, namelijk ‘een grote mond opzetten’. Je kunt je dit goed voorstellen: iemand met een grote mond maakt en krijgt vaak heibel.

Hoewel heibel goed in het gehoor ligt, komt het opvallend weinig voor in liedjes en gedichten. We vonden slechts enkele voorbeelden, met als vroegste het ‘Scheidingsfeest’ van Jacques van Tol, omstreeks 1920 gezongen door Louis Davids:

Tante Na en Oome Dorus gingen scheije
Want ze hadden altijd heibel met z'n twee,
Omdat Dorus altijd jajemde en staakte
En aanhalig met het schillenmeisje dee.

Een ander bekend voorbeeld komt van Wim Sonneveld, uit ‘Moeder, ik wil bij de revue’.

Hij had maar één illusie, hij wou bij de revue
Zijn moeder maakte daarom altijd heibel
Want die was zo hervormd, als hij zei: ‘Snip en Snap’
Begon ze al te meppen met de bijbel

En enkele van de recentste ‘heibels’ komen - tot tweemaal toe - voor in het oeuvre van Tol Hanse, trouwens een zoon van Jacques van Tol:

Een familie zonder ruzie
Blijkt een heel saaie illusie
Want de kijker is verwend
En wil heibel in de tent
(‘Soap Story’)

In de snackbar was het heibel
Min of meer een soort van rel
Harde Joop en Schelle Annie
In een echtelijk duel
(‘2 patat en 1 kroket’)