|
| |
| |
| |
[Nummer 9]
| |
| |
| |
Jan Pieter van Oudenhoven
Hoogleraar cross-culturele psychologie, Rijksuniversiteit Groningen
Boele de Raad
Hoogleraar persoonlijkheidspsychologie, Rijksuniversiteit Groningen
Eikels en trutten over de grens
Scheldgedrag in elf landen in kaart gebracht
Wie iemand uitscheldt, probeert hem te raken op zijn zwakke plek. Wat die zwakke plek is, verschilt per cultuur en dus per land. In Kroatië is het doeltreffend om de eer van iemands moeder in twijfel te trekken, een Duitser krijg je boven in de gordijnen door hem van onreinheid te betichten. Een overzicht van de meestgebruikte scheldwoorden in elf landen, eerst in woord en dan in beeld.
Scheldwoorden zijn een spiegel van de cultuur.
Foto: © Jiri Büller / Hollandse Hoogte
Zo'n zestig jaar geleden werd in plaats van ‘uitschelden’ vaak ‘uitkafferen’ gezegd. Kaffer is afkomstig van het Arabische kafir, en het betekent ‘niet-mohammedaan’ of ‘ongelovige’. De term is opgepikt door Arabische slavenhandelaren in Oost-Afrika, die hem gebruikten voor de ‘ongelovige’ zwarten, en vervolgens werd hij overgenomen door de Hollanders en drong hij door tot het Afrikaans. In het Afrikaans werd kaffer geleidelijk aan een scheldwoord voor zwarten zonder meer. In het Nederlands is het woord inmiddels bijna uitgestorven, doordat de raciale ondertoon van het woord in het Nederland van nu niet meer gevoeld wordt.
Het is, kortom, een lange reis die kaffer heeft gemaakt, en als er één ding zonneklaar uit naar voren komt, dan is het wel dat taal en cultuur nauw met elkaar verweven zijn, zeker als het om schelden gaat.
| |
■Taboes
Schelden is iemand beledigen door hem iets krenkends toe te voegen. Het is een vorm van kwetsen, en kwetsen lukt alleen als je de ander uitmaakt voor iemand die een in zijn cultuur gewaardeerde eigenschap mist, zoals intelligentie. Daarom bestaan in alle culturen woorden als sukkel, idioot en domkop. Die termen zijn effectief omdat niemand dom wil zijn. Men kan iemand ook treffen door aan taboes te raken. Taboes zijn zaken waarover gezwegen moet worden. Praten over uitwerpselen is in veel culturen een taboe: in zulke landen vormen combinaties van woorden met stront dan ook effectieve scheldwoorden.
Schelden heeft dus alles te maken met waarden - scheldwoorden zijn een spiegel van de cultuur. Omdat elk land zijn eigen waarden en zijn eigen cultuur heeft, kun je er dus van uitgaan dat er overal verschillend wordt gescholden. Hoe zit dat? Om dat uit te zoeken zijn we in elf landen met elk een eigen taal (Polen, Kroatië, Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Frankrijk, Duitsland, Italië, Noorwegen, Griekenland, Spanje en Nederland) nagegaan hoe mensen elkaar proberen te beledigen. Amerikaans-Engels en Brits-Engels vatten we in dit verband als twee verschillende talen op. We legden zo'n drieduizend studenten, van wie bijna zestig procent vrouw was, de volgende beschrijving van een voor- | |
| |
val voor, en vroegen hun vijf woorden te noemen die hun te binnen schoten als zij in die situatie terecht zouden komen.
Een man/vrouw loopt je ruw omver; hij/zij kijkt naar je om maar geeft geen signaal dat het hem/haar spijt. Je bent woedend. Wat zeg je tegen deze man/vrouw?
De helft van de studenten - mannen en vrouwen - kreeg een situatie voorgeschoteld waarin de persoon die het ruwe gedrag vertoonde een vrouw was, de andere helft - eveneens mannen en vrouwen - las een situatie waarin een man zich zo gedroeg.
| |
■Top-vijf
Van de 12.000 antwoorden werden vloeken (zoals gvd en Jezus), verwensingen (go to hell), uitroepen (oeps) en vragen (Que pasa?, ‘Wat gebeurt er?’) verwijderd. We selecteerden alleen de woorden die aanduidingen van een persoon zijn, zoals lomperd, viespeuk of idioot. In verreweg de meeste gevallen waren dit zelfstandige naamwoorden, waaronder ook zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden, zoals slome of onopgevoede. Zo'n 9000 woorden bleven over. De kaart op de volgende twee pagina's geeft per taal de vijf meestgebruikte scheldwoorden, uitgesplitst naar het geslacht van de uitgescholdene.
Wat valt er uit dat overzicht op te maken? Allereerst dat het woord idioot (of idiot, idiota) het meest internationale scheldwoord is; mannen krijgen eerder idioot naar het hoofd geslingerd, vrouwen worden wat milder bejegend, met termen als dommerd of sufferd.
Maar verreweg het belangrijkste scheldthema is seksualiteit. Het gaat dan vooral om woorden die naar genitaliën - van beide seksen - verwijzen, en naar seksuele handelingen. De verschillen tussen de landen zijn hierbij erg groot. Het meestgebruikte Nederlandse scheldwoord is klootzak voor mannen en hoer voor vrouwen. Woorden die verwijzen naar seksuele handelingen komen in het Nederlands nauwelijks voor, terwijl in de Verenigde Staten allerlei combinaties als fucking asshole veelvuldig gebruikt worden, maar genitale scheldwoorden nagenoeg ontbreken.
| |
■Unieke waarden
Wij vonden het vooral interessant om te bekijken welke waarden in de verschillende landen ten grondslag liggen aan het scheldgedrag. In juni 2004 schreven we in Onze Taal al over dit onderwerp. Toen ging het om Nederlanders, Duitsers en Spanjaarden. Bij de Spanjaarden kwam familie-eer toen als een belangrijke waarde naar voren, bij de Duitsers maatschappelijk succes en bij de Nederlanders gezondheid. Verder gebruikten de Duitsers veel anale scheldwoorden en de Nederlanders veel genitale beledigingen. Dit keer wilden we nagaan wat de verschillen zijn nu er acht extra landen bij betrokken zijn. Bovendien hebben we nu gekeken of vrouwen anders worden beledigd dan mannen.
We gingen na welke thema's ten minste twintig keer per honderd respondenten uit de elf landen naar voren kwamen. Opmerkelijk is dat bij de Polen geen enkel dominant thema naar voren komt. De Polen blijken überhaupt niet veel te schelden.
Verder vallen er per land enkele unieke waarden op. Zo is fysiek normaal zijn in Griekenland veel genoemd; stravós (‘blinde’) is daar een scheldwoord. Voor Italianen is het belangrijk een echte (heteroseksuele) man te zijn: vaffanculo (‘kontneuker’) is daar een populair scheldwoord. Scheldwoorden die naar ziekten verwijzen, komen vrijwel alleen in het Nederlands voor; ziektes werden in het calvinistische Nederland nogal eens gezien als een straf van God. De unieke belediging die het vaakst voorkomt vinden we bij de Noren. Daar is iemand faen, satan of jaevel (‘duivel’) toevoegen een manier om aan te geven dat hij geen christelijke deugdzaamheid bezit.
| |
■Genitaliën en zwakzinnigheid
Hoe verschillen de waarden verder van land tot land? Zowel absoluut als relatief gezien zijn Nederlanders en Fransen erg geobsedeerd door genitaliën. In iets mindere mate geldt dit voor Italianen en Britten. Genitale gêne kan gepaard gaan met gêne over de seksuele daad; dat is het geval bij Britten, Italianen en Kroaten, en vooral bij Amerikanen. In Nederland heerst er meer gêne over genitaliën dan over de seksuele handeling. We gebruiken vaak keurig de Latijnse woorden vagina en penis, terwijl neuken bij ons een zó geringe taboewaarde heeft dat het geen schok meer teweegbrengt.
Behalve verwijzingen naar geslachtsdelen en de geslachtsdaad blijken ook toespelingen op zwakzinnigheid heel doeltreffend als belediging. Naast idioot komen ook andere uit de medischpsychologische wereld stammende termen als imbeciel en mongool in bijna alle onderzochte talen voor.
Woorden om domheid mee uit te drukken bestaan eveneens in alle talen - alleen is hier de variatie wat groter. Ons woord sukkel is in het Kroatisch glup, in het Noors dust, in het Spaans tonto, in het Grieks vlákas, in het Duits Blödmann en in het Engels stupid.
| |
■Reinheid
Termen die naar de anale zone of naar uitwerpselen verwijzen, zijn populair bij Duitsers, Italianen en Grieken en - iets minder sterk - bij Britten en Fransen. Gebrek aan hygiëne of reinheid is kennelijk een belangrijke kwestie in die landen. Opmerkelijk is dat zulke ‘anale’ woorden nauwelijks voorkomen bij de buren van de Duitsers: de Polen en Nederlanders. In het Nederlands komen bijvoorbeeld scheetje en poepie zelfs als koosnamen voor.
Duitsers verwijzen met hun scheldwoord Schwein(hund) ook naar een gebrek aan reinheid, zeker in combinatie met woorden als Mist (‘mest’) en Dreck (‘stront’). Maar vooral willen ze ermee
| |
| |
aangeven dat mensen boven dieren staan, en dat de uitgescholdene dus niet tot de top van de beschaving behoort. Ook elders is het heel gebruikelijk dat mensen met scheldwoorden als koe, hond, aap of zwijn buiten de groep van hogere wezens worden geplaatst. Soms kan er ook domheid (domme koe) mee worden aangegeven.
In alle landen komen woorden voor die een vrouw beledigen door haar eer in twijfel te trekken: hoer, bitch, puta, putain en kurwa. Vrouwelijke eerbaarheid blijkt een universele waarde te zijn.
| |
■Familie
Van de landen uit ons onderzoek zijn er drie met een min of meer collectivistische cultuur: Spanje, Kroatië en Griekenland. In die landen is de identificatie met de eigen groep en de eigen familie groter dan in de overige acht landen. In de eerste twee landen uit zich dat ook in hun scheldgedrag: Spanjaarden blijken vaker te beledigen door iemands moeder een ‘hoer’ te noemen (hijo de puta) of te suggereren dat iemand toestaat dat zijn vrouw vreemdgaat (cabrón), en Kroaten kwetsen effectief door iemand pička ti materina (‘je moeders kutje’) naar het hoofd te slingeren. Bij de Grieken komt dit soort scheldwoorden veel minder vaak voor.
Omdat mensen nu eenmaal sociale wezens zijn, wordt het belangrijk gevonden dat je geschikt bent om je in het sociale verkeer te bewegen. Aan deze eigenschap wordt vooral betekenis gehecht door Duitsers (Penner, ‘zwerver’), Fransen (pauvre type, ‘arme stakker’) en Nederlanders (aso).
Nauw verweven met sociale geschiktheid is welopgevoedheid. Goede manieren worden erg gewaardeerd in de mediterrane culturen. Italianen, Spanjaarden, Grieken en Fransen hechten hieraan. Maleducado, maleducato en malappris, die ‘slecht opgevoede’ betekenen, zijn duidelijke scheldwoorden. Voor de Polen vormt co za kultura (‘onopgevoede’) de belangrijkste belediging. Voor Noren en Nederlanders is dit kennelijk geen belangrijke waarde. Deze conclusie komt ook overeen met de vaak gehoorde klachten over de onbeleefdheid van Nederlanders. Wij mogen dan niemand meer ‘uitkafferen’, veel wellevender lijken we er niet op te zijn geworden.
| |
Schelden over de grens
Illustratie: Karin Nas-Verheijen, Manifesta
De vijf meestgebruikte scheldwoorden in elf culturen. Per doelwit is in percentages aangegeven hoe vaak het desbetreffende scheldwoord gebruikt is. De ondervraagden konden telkens vijf woorden noemen; dat verklaart waarom de termen uit één top-vijf bij elkaar meer dan 100% kunnen beslaan. Bovendien zijn synoniemen - bijvoorbeeld connard, connasse en con (‘kut’) - bij elkaar genomen; het totaal is dan soms ook meer dan 100%. ♀: vrouw als doelwit ♂: man als doelwit
|
|
Auteursrechtelijk beschermd