Onze Taal. Jaargang 77

[p. 213]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

De Chinees/chinees

?Is het ‘We gaan vanavond naar de chinees’ of ‘We gaan vanavond naar de Chinees’?

! Daar zijn de naslagwerken het niet over eens. Het Groene Boekje, dat de officiële spelling beschrijft, vermeldt ‘chinees (restaurant), de (m.)’, en doet hetzelfde met onder meer griek, italiaan en pakistaan. Maar volgens de grote Van Dale (2005), die ook de officiële spelling volgt, is het in deze betekenis Chinees (en Italiaan en Turk). Ook het Witte Boekje schrijft zulke woorden met een hoofdletter.

Een algemene spellingregel is dat aardrijkskundige namen en hun directe afleidingen - zoals China en Chinees - hun hoofdletter verliezen als ze niet meer als zodanig fungeren. Zo kan japanner een bepaald product van een Japans merk aanduiden, onder meer een Japanse auto of rekenmachine, en is er verschil tussen Pekinees (‘inwoner van Peking’) en pekinees (hondenras).

De grens tussen het wel en niet ‘als zodanig fungeren’ van aardrijkskundige namen is echter moeilijk te trekken: je kunt erover discussiëren of je bij Chinees (als restaurantaanduiding) nog echt aan iemand van het Chinese volk denkt of niet. Wat het Witte Boekje betreft wel, wat het Groene Boekje betreft niet. Hoe dan ook: als je zulke restaurantaanduidingen met een kleine letter schrijft, is het bijvoorbeeld ook ethiopiër, keniaan, macedoniër en zelfs frans-polynesiër; en dat zullen de meeste mensen niet wenselijk vinden.

Als werkwoord wordt chinezen zonder meer met een kleine letter geschreven: werkwoorden krijgen nooit een hoofdletter. Zie voor de betekenis(sen) van chinezen het artikel van Ewoud Sanders, bladzijde 204.

Olympisch/olympisch

?Schrijf je Olympisch altijd met een hoofdletter?

!Nee. De naam van het evenement is met hoofdletters: de Olympische Spelen. Maar in alle andere formuleringen die naar de Olympische Spelen verwijzen, krijgt olympisch een kleine letter: een olympische medaille, olympische records, olympisch goud, het olympisch dorp, etc.

Olympisch kan overigens ook verwijzen naar de Olympus, de berg waarop in de Griekse mythologie de goden wonen, en naar het plaatsje Olympia; in dat geval krijgt het wél een hoofdletter (bijvoorbeeld: de Olympische goden), omdat het een directe afleiding is van een aardrijkskundige naam. Olympia was een tempeldorp in het oude Griekenland, waar volgens de overlevering de eerste Olympische Spelen werden gehouden, in 776 voor Christus.

Mandarijn

?Het woord mandarijn duidt zowel een vrucht aan als een Chinese ambtenaar. Wat is het verband daartussen?

! Het woord voor de ambtenaar was er het eerst. In die betekenis is mandarijn ontleend aan het Portugese mandarim, dat via het Maleise mantari (‘bestuursambtenaar’) is ontleend aan een Oudindisch (Sanskriet) woord voor ‘staatsraad’. Het woord sloeg van oorsprong op hoge ambtenaren in China, Maleisië en andere delen van het Verre Oosten.

Een mandarijn (Chinese ambtenaar), eind achttiende eeuw.
In: George Henry Mason, The Costume of China, 1804

De naam van de vrucht is hier indirect aan verwant. Mandarijn is ontleend aan het Franse (orange) mandarine. Deze Franse benaming is - enigszins verrassend misschien - een leenvertaling van het Zweedse mandarin-appelsin, letterlijk ‘mandarijn-sinaasappel’, zo schrijft het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN). Het vervolgt: ‘De mandarijn komt voor het eerst voor in een reisbeschrijving van de Zweedse scheepskapelaan Pehr Osbeck (1723-1805), leerling en goede vriend van Linnaeus. Zijn Dagbok öfwer en ostindisk resa åren 1750, 1751, 1752 (...) werd al vroeg vertaald in o.a. het Duits (1762), het Frans (1765) en het Engels (1771). Osbeck geeft in zijn boek geen motief voor de naamgeving van deze vrucht. Misschien deed de kleur van de vrucht [die uit China kwam] denken aan de gele kleur van de ambtsgewaden van de Chinese mandarijnen. Een andere mogelijkheid is verwijzing naar de hoogstaande kwaliteit van de vrucht, die in de taxonomie aanvankelijk onder de naam Citrus nobilis bekendstond.’

Dan is er nog de taalnaam Mandarijn (of Mandarijns). De mandarijnen uit verschillende Chinese regio's spraken onderling een ambtelijke taal, die ze zelf aanduidden met een woord dat ‘ambtenarentaal’ betekende. Dit werd in Europese talen vrij letterlijk vertaald, in het Nederlands als mandarijnentaal. Tegenwoordig is Mandarijn(s) de naam van de standaardtaal in China.

Sporters en hun paspoort(en)

?Is de zin ‘De olympische sporters moesten hun paspoort laten zien’ juist, of is ‘hun paspoorten laten zien’ beter?

!De zinnen zijn allebei juist, maar het enkelvoudige paspoort is duidelijker - en eigenlijk alleen al daarom beter. Het meervoudige paspoorten kan namelijk de indruk wekken dat elke sporter afzonderlijk meerdere paspoorten heeft. Dat kán op zich wel, maar als het niet bedoeld is, is het beter om die suggestie te vermijden. Omgekeerd zou je kunnen redeneren dat het enkelvoud uitdrukt dat de sporters gezámenlijk één paspoort hebben - maar iedereen weet dat die interpretatie hier onzinnig is.

Soms is zo'n interpretatie wél mogelijk, bijvoorbeeld in de zin ‘De leerlingen moesten hun werkstuk inleveren.’ Dit kan uitdrukken dat ze elk een eigen werkstuk schreven, maar ook dat ze samen een werkstuk schreven. ‘De leerlingen moesten hun werkstukken inleveren’ is eveneens dubbelzinnig: schreven ze elk meerdere stukken of elk één stuk? Als de context geen aanknopingspunten biedt voor de juiste interpretatie, is een andere formulering beter - bijvoorbeeld ‘Elke leerling moest zijn/haar werkstuk [of juist: werkstukken] inleveren.’

Opvallend genoeg bestaat er in het Nederlands veelal een voorkeur voor het enkelvoud, en in bijvoorbeeld het Engels juist voor het meervoud: ‘The athletes were asked to show their passports.’

Op de website van Onze Taal worden ruim elfhonderd taalkwesties besproken: www.onzetaal.nl/advies.