Onze Taal. Jaargang 77

[p. 179]

Hugo Quené
Utrechts instituut voor linguïstiek OTS, Universiteit Utrecht
Andante of allegro?
Verschillen in spreektempo tussen Vlamingen en Nederlanders

Nederlanders spreken sneller dan Vlamingen. Dat was althans de uitkomst van een onderzoek waar ruim drie jaar geleden in Onze Taal verslag van werd gedaan. Maar in de Volkskrant werd die conclusie nog diezelfde maand bestempeld als een van de ‘wetenschappelijke blunders van 2004’. Hoe zat dat? En kloppen de resultaten inderdaad niet? Een verbeterde onderzoeksmethode biedt nieuwe inzichten.

Foto: Onze Taal

In december 2004 verscheen er in Onze Taal een artikel van Jo Verhoeven, Guy De Pauw en Hanne Kloots over spreeksnelheid in Nederland en Vlaanderen. Uit onderzoek was gebleken dat Nederlanders sneller spreken dan Vlamingen, en dat Randstedelingen sneller spreken dan andere Nederlanders. Deze bevindingen waren gebaseerd op de gemiddelde spreeksnelheden van 80 Nederlandse en 80 Vlaamse leerkrachten, in interviews van ca. 15 minuten per leerkracht.

Het artikel trok veel media-aandacht, maar lokte ook kritiek uit. Wetenschapsjournalist Hans van Maanen rangschikte het onderzoek in de Volkskrant zelfs onder de ‘wetenschappelijke blunders van 2004’. Hij bekritiseerde vooral de geringe omvang van de steekproef: ‘Eén oude Antwerpse stotteraar, en de achterstand is hopeloos’, aldus Van Maanen.

Deze kritiek ging een beetje voorbij aan twee feiten. Ten eerste was het onderzoek toch gebaseerd op maar liefst 38 uur spraakmateriaal, wat een enorme omvang is, ten tweede komt dit materiaal uit de meest betrouwbare verzameling spraak die wij voor het Nederlands kennen: het Corpus Gesproken Nederlands. De gesproken taal in dit corpus is uitvoerig van aantekeningen (oftewel annotaties) voorzien. Zo is van bijna alle sprekers leeftijd, geslacht, regionale afkomst en opleiding bekend. De invloed van al die factoren kan dus betrouwbaar gemeten worden.

■Vereenvoudiging

Maar hoe was het dan toch mogelijk dat er zulke felle kritiek kwam op het onderzoek? Dat kwam doordat de onderzoekers hun materiaal sterk hadden vereenvoudigd, en dat was weer omdat hun statistische methode alleen met zulke vereenvoudigde gegevens overweg kon. Daarom hadden zij om te beginnen alleen vergelijkbare spraakfragmenten gekozen: interviews met leerkrachten. Verder hadden ze van elke spreker eerst het gemiddelde spreektempo berekend. De rest van de statistiek vond dus plaats met maar 160 getallen (2 × 80 sprekers) - en precies dat werd door Van Maanen bekritiseerd.

Door die vereenvoudiging van het materiaal bleef in ieder geval buiten beeld dat individuele sprekers ook sterke variatie kunnen vertonen: de ene spreker spreekt alles ongeveer in één tempo uit, de ander wisselt snelle spraak af met langzame. Het is bekend dat de tempoverschillen bij één en dezelfde spreker heel groot kunnen zijn, en dat is voor de communicatie veel belangrijker dan verschillen tussen sprekers.

■Verbeterde techniek

Een recent ontwikkelde statistische techniek (de zogeheten ‘multilevel-analyse’) maakt het nu mogelijk om het beschikbare materiaal veel gedetailleerder te analyseren. Daartoe knipten we de 38 uur spraak in kleinere stukjes, waardoor het aantal gegevens waarop we onze analyse baseren, veel groter wordt. We kozen ervoor de spraak op te knippen in ‘frasen’. Een frase is een stukje spraak tussen twee spreekpauzes. Die spreekpauzes zijn in het Corpus Gesproken Nederlands genoteerd, dus de frasen zijn eenvoudig automatisch te bepalen. Een frase kan een zin zijn, maar meestal is het een stuk van een zin. In een voorbeeld als ‘Ik heb het hem... gisteren verteld’ is ‘Ik heb het hem’ de eerste frase en ‘gisteren verteld’ de tweede.

Met deze techniek kunnen we het materiaal opknippen in 52.975 afzonderlijke

[p. 180]

frasen, die bijna allemaal slechts één keer voorkomen in de 38 uur spraakmateriaal. Dat komt vooral doordat we niet-talige geluidjes als ehh en hmm en korte frasen als jaaa en nou nee verwijderd hebben uit het materiaal. Alleen een paar frasen als ja precies komen meer dan eens voor. Van elk van die frasen kunnen we het spreektempo bepalen door de spreektijd te delen door het aantal lettergrepen dat uitgesproken had moeten worden - in het geval van ja precies zijn dat er dus drie.

De multilevel-analyse maakt het mogelijk om te bepalen welke factoren de meeste invloed hebben op het spreektempo. Doordat het materiaal zo goed geannoteerd is, kunnen we verschillende factoren (leeftijd, geslacht, regionale afkomst) hierbij betrekken. Toch zijn er ook factoren waarvan uit eerder onderzoek bekend is dat ze samenhangen met spreeksnelheid, die buiten ons gezichtsveld vallen. Zo is het onmogelijk om de mate van opgewondenheid of emotionele betrokkenheid van de sprekers te bepalen.

■Vooruit plannen

Uit de eerste resultaten van het onderzoek blijkt dat de allerbelangrijkste factor voor het spreektempo niet het verschil tussen Nederlanders en Vlamingen is, maar de lengte van de frase. Langere frasen, die uit meer lettergrepen bestaan, worden in het algemeen sneller uitgesproken. Dit verschijnsel staat bekend als ‘anticipatorische verkorting’. Het wijst erop dat sprekers vooruit plannen. Als ze een langere frase gaan uitspreken, versnellen ze hun spraak. Bij een kortere frase spreken ze langzamer.

Figuur 1. Gemiddeld spreektempo (horizontaal, in lettergrepen per seconde), en variatie in spreektempo bij iedere spreker (verticaal, in willekeurige eenheden), voor sprekers uit Nederland (rood) en Vlaanderen (blauw).

Dat is belangrijk, omdat het betekent dat een hogere spreeksnelheid ook een gevolg kan zijn van langere frasen. Iemand die gemiddeld langere frasen uitspreekt, zal daardoor ook sneller spreken. Daar zullen we dus bij de verdere analyse rekening mee moeten houden; verderop kom ik er nog op terug.

Een belangrijk voordeel van de multilevel-analyse was dat we de effecten van verschillende factoren tegelijk kunnen bepalen. Zo kunnen we ook in één oogopslag een beeld krijgen van de variatie in spreektempo van individuele sprekers. Misschien spreekt een spreker wel gemiddeld sneller, maar met minder variatie.

Omdat we in staat zijn meerdere factoren tegelijk te bekijken, zien we dat de fraselengte wel de belangrijkste factor is voor spreektempo, maar dat ook andere factoren een belangrijke rol spelen. Dat is duidelijk te zien in figuur 1. Daarin worden het spreektempo en de individuele variatie per spreker geïllustreerd. Moeiteloos is te zien dat de Nederlanders (de rode driehoekjes) gemiddeld sneller spreken. Dit verschil wordt zo te zien niet veroorzaakt door een paar Antwerpse of Amsterdamse stotteraars. Ook zien we dat de tempovariatie bij een spreker aanzienlijk kleiner is bij de Nederlanders dan bij de Vlamingen. De Nederlanders spreken met een relatief hoger en constant tempo; de Vlamingen daarentegen met een lager en variabel tempo.

Figuur 2. Gemiddelde fraselengte (horizontaal, in aantal lettergrepen), en variatie in fraselengte bij iedere spreker (verticaal, in willekeurige eenheden), voor sprekers uit Nederland (rood) en Vlaanderen (blauw).

■Randstad

Is het nu zo dat Nederlanders sneller spreken omdat hun frasen langer zijn? Nee, het is juist andersom, zoals te zien is in figuur 2. Nederlanders produceren gemiddeld kortere frasen dan de Vlamingen. Dat betekent dat het hogere spreektempo wel degelijk verklaard moet worden uit een verschil tussen Nederlanders en Vlamingen. Verhoeven, De Pauw en Kloots hadden dus gelijk. Zelfs als we de factor van de fraselengte helemaal uitsluiten door alleen frasen van gelijke lengte met elkaar te vergelijken, blijven Nederlanders sneller spreken dan Vlamingen. We kunnen dit verschil ook karakteriseren met termen uit de muziekwereld. Nederlanders spreken meer allegro (korter, sneller, minder variatie) en Vlamingen meer andante (langer, trager, gevarieerd).

Zelfs als we alleen frasen van gelijke lengte met elkaar vergelijken, blijven Nederlanders sneller spreken dan Vlamingen.

En wordt er in de Randstad nu ook sneller gepraat dan in de rest van Nederland, zoals Verhoeven c.s. ontdekten? De steekproef van 20 Randstedelingen is inderdaad te klein om daar iets over te kunnen zeggen. Het gemiddelde tempo van deze groep (5,2 lettergrepen per seconde, in onze heranalyse) is weliswaar iets hoger dan dat van de andere Nederlandse sprekers (5,0), maar dat verschil is te klein om er conclusies aan te kunnen verbinden. Wetenschappelijk gezien kan het ook door toeval veroorzaakt zijn.

[p. 181]

■Andere factoren

Het lijkt vreemd dat twee gemeenschappen waarin dezelfde taal wordt gebruikt, zoals Nederland en Vlaanderen, zulke verschillen in spreektempo laten zien. Toch zijn soortgelijke verschillen in spreektempo in eerder onderzoek wel gerapporteerd tussen het Spaans van Puerto Rico en van de Dominicaanse Republiek.

Overigens blijkt uit onze heranalyse dat ook andere factoren van belang zijn: de mannen uit dit onderzoek spreken iets sneller dan de vrouwen, en er is ook een verschil tussen jongeren (jonger dan 40) en ouderen (ouder dan 45). Als we die twee groepen vergelijken, zien we dat ouderen kortere frasen gebruiken, maar wel meer variatie aanbrengen in hun spreektempo en in hun fraselengte.

Zoals opgemerkt zijn in dit onderzoek niet alle mogelijke factoren bekeken. Het is bekend dat sprekers hun tempo vooral vertragen en versnellen om nadruk te leggen, en hun betrokkenheid te tonen. Deze aspecten zijn in het normale spraakverkeer natuurlijk van het grootste belang. Dat neemt niet weg dat het voor je spreektempo blijkbaar uitmaakt of je Vlaming of Nederlander bent. Ook als je dezelfde taal spreekt.