Onze Taal. Jaargang 77

[p. 175]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Dorpen aan de rivier

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Het was rond het jaar 1100 aantrekkelijk om aan de rivier te wonen: het was economisch belangrijk, en bovendien zat je op de oeverwallen droog, anders dan op het drassige land iets verder van de rivier vandaan. Langs de rivier de Waal konden op die manier dorpen ontstaan, zoals Boven-Leeuwen en Beneden-Leeuwen; langs de Dommel verrezen Opwetten en Nederwetten, langs de Maas Over- en Nederasselt, en langs de Hollandse IJssel Haastrecht en Beneden-Haastrecht.

Allemaal duidelijk, wat betreft dat ‘boven’ en ‘beneden’: Boven-Leeuwen ligt hoger, oftewel meer stroomopwaarts, dan de ‘beneden’-variant. Datzelfde geldt voor de andere duo's: ook daar liggen de ‘neder’- en ‘beneden’-varianten steeds lager (dus dichter bij zeeniveau) dan de ‘boven’-, ‘op’- en ‘over’- varianten.

Maar als je er dieper over nadenkt, rijst er toch nog een vraag: welk van de dorpen was er het eerst? Het is tenslotte niet goed denkbaar dat er op één en hetzelfde moment twee dorpen tegelijk zouden zijn gebouwd en dat die meteen de huidige namen kregen. Nee, het moet met één dorp begonnen zijn. Welk zou dat steeds zijn geweest: het hoge of het lage?

■Met de stroom mee

Laten we eens naar één zo'n duo kijken: Haastrecht en Beneden-Haastrecht, waarbij dus slechts een van de twee een toevoeging heeft. Het ligt voor de hand dat die toevoeging er is gekomen ter onderscheiding van het oorspronkelijke dorp. En dat zou dan Haastrecht geweest moeten zijn. Dat wordt bevestigd door de naslagwerken: Haastrecht bestond al in 1108 en heette toen Havekesdret, oftewel ‘de drecht (= vaarwater) van iemand die Haveke heet’. De naam van het dochterdorp stroomafwaarts verscheen pas in 1678.

Stroomafwaarts varen, zo zou je denken, lijkt het normale patroon te zijn geweest. Handig, want je dreef met de stroom mee. Dat is een aannemelijke theorie, maar een Belgisch namenkoppel gooit roet in het eten: Ename en Nederename.

■Van laag naar hoog

Hoewel Ename ‘hoger’ ligt dan Nederename, en alles erop lijkt te wijzen dat Ename de oudste van de twee was, toont de historicus L. Milis in het boek Uit het rijke verleden van Ename op grond van archeologische vondsten aan dat de oudste vestigingsplaats juist in Nederename lag, het lagergelegen dorp dus. En iets dergelijks geldt voor het koppel Lage en Hooge Zwaluwe. Die zijn beide genoemd naar een - nu verdwenen - riviertje Zwaluwe, waarvan de naam verwant was met het woord zwellen.

Ook bij de Zwaluwe moet de bewoning van laag naar hoog verlopen zijn, want in de plaats die nu Lage Zwaluwe heet, stond (of staat) het Huis te Zwaluwe, zonder toevoeging dus. Naar de rivier Zwaluwe zelf kan het huis niet genoemd zijn, want de woorden Huis te komen nooit voor in combinatie met een riviernaam. Lage Zwaluwe heeft dus ooit Zwaluwe geheten, en was dus het eerste dorp. Het is bovendien heel goed te verklaren dat de eerste bewoners niet vanuit de bovenloop van de Zwaluwe gekomen zijn. Daar wás immers niets. De Zwaluwe ontsprong op een drassig, nauwelijks begaanbaar veenkussen waar een mens in de tijd tot omstreeks 1100, toen er nog geen dijken waren en het veen nog niet ontgonnen was, niets te zoeken had. Om naar de plek te komen die nu Hooge Zwaluwe heet, móést je wel via Lage Zwaluwe reizen. Een tocht over land, over het zompige veenkussen, was onmogelijk.

Het dorp Lage Zwaluwe was er eerder dan Hooge Zwaluwe.

■Schijnbare koppels

Hoewel het op het eerste gezicht onlogisch lijkt dat mensen stroomopwaarts trokken, zal dat nauwelijks een probleem zijn geweest: westelijk Nederland is vanouds nagenoeg vlak, de rivieren hebben weinig of geen stroming en kunnen dus makkelijk in beide richtingen worden bevaren. Daar komt nog bij dat er over de oeverwallen langs de rivieren primitieve wegen zullen hebben gelopen waarlangs men zich kan hebben verplaatst, zoals Karel Leenders meldt in zijn boek Van Turnhoutervoorde tot Strienemonde (1996).

Dan zijn er tot slot ook nog schijnbare koppels, zoals Heusden en Opheusden. Schijnbaar, want Opheusden ligt aan de Rijn en Heusden aan de Maas, en de twee worden gescheiden door tientallen kilometers. Oorspronkelijk heetten beide dorpen Heusden, waarbij de naamsovereenkomst op toeval berust. Dat wil zeggen: ze zijn onafhankelijk van elkaar ontstaan. (De etymologie is overigens niet bekend.) Later kreeg het oostelijk gelegen Heusden het voorvoegsel Op om verwarring met de westelijke naamgenoot te voorkomen.