Onze Taal. Jaargang 77

[p. 162]

H.J.A. Hofland
Rookvrije taal
De avondschemering van de tabaksbeschaving

Volgende maand zal de horeca rookvrij worden - een nieuwe mijlpaal in de razendsnelle verdwijning van de tabak uit de Nederlandse samenleving. Gaat er met het optrekken van de rook ook taal verloren? NRC Handelsblad-columnist H.J.A. Hofland gaat het na, waarna Ewoud Sanders in zijn rubriek ‘Bargoens’ stilstaat bij het ‘saffiaantje’, en cabaretier (en roker) Kees Torn in dichtvorm mijmert over een rookloos restaurant.

Illustratie: Matthijs Sluiter

Dit is me ongeveer een jaar geleden overkomen. In de zuivere lucht van een Boeing 777 zat ik, op weg naar New York te kijken naar een legendarische film: Casablanca, met Humphrey Bogart, Ingrid Bergman, Claude Rains en nog een paar historische sterren. Een oorlogsdrama in zwart-wit, gemaakt in 1942. Voor mij jeugdsentiment. Voor het eerst heb ik deze film gezien in 1946. Deze keer was hij weer boeiend.

Maar nu viel me iets anders op. In de meeste films uit de vorige eeuw steken de helden weleens een sigaret op. Heel anders gaat het toe in Casablanca. Daar wordt niet gewoon gerookt; er wordt pathologisch gepaft. Wel rookten de dames uit sigarettenpijpjes. Overigens was iedereen door het dolle heen. Allemaal kettingrokers. Dat was me niet eerder opgevallen. Deze keer wel. Hoe kwam dat? Ik, roker sinds mijn dertiende, bleek na 67 jaar en ongeveer 345.000 sigaretten ook te zijn aangeraakt door de antirookcultuur.

Sinds een jaar of veertig geleden in Amerika de fundamentalistische voorhoede de strijd tegen de tabak is begonnen, heeft zich in het Westen een culturele revolutie voltrokken. Het is de best geslaagde revolutie van deze tijd. Dit jaar beleven we in Nederland de publieke eclips van wat we ook wel het ‘saffie’ noemen. Op 1 juli wordt het rookverbod in de horeca van kracht. Nieuwe generaties gaan een andere wereld tegemoet, waar het niet alleen anders ruikt. Ook de vaktaal van de rokers verdwijnt. Zal in 2013 nog iemand van een jaar of vijftien begrijpen wat een kettingroker is?

■Keessie

In het tijdperk van de tabak was dit levensverzoenend kruid in tal van vormen te koop. De rokers hadden hun eigen klassenmaatschappij. De armsten, arbeiders en werklozen, gebruikten pruimtabak. Ik heb er geen ervaring mee. Wel vaak gezien dat ze dit kochten in een tentje bij mij in de buurt, een klein winkeltje op wielen waar je ook snoepgoed kon kopen. De officiële naam van een dosis pruimtabak is kauwstang, een stukje hard opgerolde tabak dat de gebruiker in zijn mond stopte, waarna hij er van tijd tot tijd op kauwde en dan de rest in een wangzak bewaarde. Was de kracht van deze pruim uitgeput, dan spuugde hij deze rest uit. Volgens de grote Van Dale werd de dosis de ‘kees’ of het ‘keessie’ genoemd. Een andere school zegt dat de rest het keessie is.

Wie wat meer kon betalen, rookte shag; spreek uit: ‘sjek’. Het Nederlandse woord voor shag is kerftabak, waarvan je zelf je sigaretten moet maken. Shag wordt verkocht in langwerpige plastic pakjes. Doe je zo'n pakje open, dan zie je een warrige massa tabaksdraden, de kerftabak. Er zijn drie soorten: licht, goudkleurig; halfzwaar, veel donkerder; en zwaar, bijna zwart. Om een sigaret te maken heb je een stukje papier nodig, een ‘vloeitje’, ook wel ‘vloetje’ genoemd. Vloeitjes zitten in pakjes van vijftig. Je legt een vloeitje voor je, bijvoorbeeld op tafel, trekt de juiste hoeveelheid tabak uit de dradige warboel, spreidt die gelijkmatig uit over het papiertje, je neemt dit geheel tussen je twee wijsvingers, middelvingers en duimen en begint te rollen. Een mooi sjekkie maken vergt enige handigheid. Heb je het vak eenmaal onder de knie, dan leer je ook de variaties: heel hard, hard, dun, dik, toeter. Er zijn ook rolmachientjes. Handwerk is beter.

■Matrassenshag

In de loop van de oorlog werd de tabak steeds schaarser; ten slotte was het in de Hongerwinter een van de kostbaarste genotmiddelen. Om in de behoefte te voorzien, probeerden de liefhebbers

[p. 163]

en verslaafden zelf tabaksplanten te telen. Kijk in de encyclopedie of google het: daaraan ligt een wetenschap ten grondslag. Toch kwam er in de loop van 1944 eigenteelt op de markt, vrijwel onrookbaar spul. Verder had je de ‘Belgische’ of ‘matrassenshag’. Het gerucht ging dat in België veel mensen hun matrassen met inferieure tabak vulden. Wie zo'n matras wist te bemachtigen, was rijk. En verder rookten we ‘bukshag’, gewonnen uit peuken die we op straat vonden. Tien peuken waren goed voor vier sigaretten: drie per sigaret, de peuk daarvan bewaren, en dan had je voor de vierde de rijkdom van vier peuken. Deze peukentabak bewaarde je in een blikken doosje. Het stonk verschrikkelijk, deed aan zweetvoeten denken.

Nu leven we in een periode van onbeschrijfelijke overvloed. De prijzen kunnen stijgen maar aan niets is gebrek. In de oorlog was op zeker moment gebrek aan alles. Onder zulke omstandigheden gaan de mensen zoeken naar vervangingsmiddelen die bij benadering dezelfde ervaring veroorzaken. Ersatz. Voor de sigaret was dat het ‘blazertje’, een cilindertje gevuld met iets plantaardigs dat je als een sigaret aanstak waarna het smeulend rook verspreidde. Dat was de enige gelijkenis.

■Zippo

Binnenshuis of in de horeca heeft de sigarettenroker twee stukjes gereedschap nodig om aan zijn verslaving te kunnen toegeven: iets wat vuur veroorzaakt en een asbak. Vuur kon je maken met behulp van lucifers. Die zijn geleidelijk uit de circulatie verdwenen. Rokers hebben een aansteker bij zich, al heel lang. In de Eerste Wereldoorlog hadden de Amerikaanse en Britse soldaten aanstekers die voor gebruik aan het front waren ontworpen. Nog lang zijn replica's van deze koperen machientjes belastingvrij op trans-Atlantische vluchten te koop geweest. Nu van het aanbod afgevoerd. Marlene Dietrich en Gary Cooper gebruikten aanstekers, elegante werktuigjes die brandden op speciale aanstekerbenzine. In Vietnam kregen de Amerikanen van hun overheid de Zippo, ook functioneel voor de strijd ontworpen. ‘Zippo never fails.’

Intussen waren de eerste aanstekers gevuld met vloeibaar gas op de markt verschenen, aanstekers waarvan de vlam elektronisch werd ontstoken. Aan het menselijk vernuft kwam geen einde als het erom ging een sigaret aan te steken. Maar het mooie van het roken was dat ook de meest complexe aanstekers de eenvoud niet overbodig maakten, of obsoleet, zoals we ook wel zeggen. Het kon je gebeuren dat je buiten een sigaret wilde opsteken en dan tot de ontdekking kwam dat je je aansteker thuis had laten liggen. Een rokend mens kwam je tegemoet. Het was winderig weer. ‘Hebt u een beetje vuur voor me?’, vroeg je. ‘Mag het zo even?’, vroeg de roker. De overdracht van het vuur voltrok zich doordat hij zijn brandende sigaret even tegen die van jou hield. Tevreden ging ieder zijns weegs. Pubers zagen er een manier van toenadering in. ‘Mag ik mijn koude even tegen jouw hete houden?’, vroeg je een rokend meisje.

■Pafpaal

Dit alles hoort binnenkort tot een afgesloten periode. Nu beleven we de laatste fase van de overgangstijd. Die is, nog in de vorige eeuw, begonnen met een publieke campagne. ‘Roken? Dat lossen we samen wel op.’ De kantoren werden rookvrij, op één kamertje na, met een bordje op de deur. ‘Roken. Gewoon gastvrij’. Zo'n kamertje heet het ‘pafhok’. De Nederlandse Spoorwegen beperkten het roken eerst tot één rookcoupé per trein. Ten slotte is er op het gebied van de NS nog één rookenclave per stationsperron overgebleven: de paar vierkante meter om de rookzuil met asbak, door de reizigers ‘pafpaal’ genoemd.

Brandende tabak laat twee soorten afval achter: de rook en de as. Aan de gevolgen van de rook hebben we de revolutie te danken. De as veroorzaakt een ander probleem. Dat wordt opgelost met de asbak. Als het askegeltje zijn verband met de oorsprong dreigt te verliezen, geef je met je wijsvinger boven de asbak een licht tikje op de sigaret. En als de sigaret op is, druk je de peuk uit in de asbak. In de loop van de rookgeschiedenis zijn er miljoenen asbakken gemaakt, in alle maten, in alle stijlen. Van ultrabarok tot nieuwe zakelijkheid. Als over misschien enige tientallen jaren de revolutie voltooid zal zijn, is de asbak uitgediend. Wat gebeurt er met al die Nederlandse horeca-asbakken na 1 juli? Is het niet de hoogste tijd voor een initiatief tot een asbakkenmuseumpje?

■Bolknak

Het roken van sigaren is een andere cultuur. Sigaren worden onderscheiden naar model (‘bolknak’, ‘corona’) en herkomst van de tabak (‘havana’, ‘sumatra’). Hoewel ik soms een sigaar rook, na het avondeten, ben ik geen sigarenkenner. Van het pijproken heb ik nog minder verstand. Een pijp wordt gestopt, dat weet ik. Tijdens het roken

[p. 164]

vormt er zich vocht in de steel. Als er voldoende vocht aanwezig is, kan er tijdens het trekken een rochelend geluidje ontstaan. Mijn vader noemde een pijp een ‘stronthoorn’. Het woord komt niet voor in Van Dale.

Ooit was roken geen probleem.

Tot de cultuur van het roken hoort de gespecialiseerde reclame. Teksten leefden voort, lang nadat het aanbevolen merk was verdwenen. ‘Chief Whip op ieders lip’. ‘Blijf kalm, neem een Dr. Dushkind!’ De verandering in de bewoordingen geven de strijd aan het antirookfront weer. Eerst maakte Camel reclame met de slagzin ‘More Doctors smoke Camels than any other cigarette!’. Toen men dacht dat filtersigaretten de gezondheid beter beschermden, werd het ‘I'd walk a mile for a Camel’. Lucky Strike sloeg terug: ‘Remember how great cigarettes used to taste? Luckies still do!’ Daarna was het snel afgelopen. Tabaksreclame verdween uit de openbare ruimte. In het voorjaar van 2003 werd in de New Yorkse horeca het totale rookverbod van kracht en daarna genadeloos gehandhaafd.

In Nederland beleven we nu de avondschemering van de tabaksbeschaving. Een beschaving? Jazeker. Met een eigen taal, diepgewortelde zeden en gewoonten, een geschiedenis. Het roken wordt een onderwerp voor historici en archeologen.