Onze Taal. Jaargang 77

[p. 102]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Latijn aan de Rijn

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman Tasmanië inderdaad ontdekt? Waarom schrijven Duitsers ‘Rhein’, met een h? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat erop in, in zijn rubriek ‘Namen op de kaart’.

Toen de Romeinen ruim tweeduizend jaar geleden de Lage Landen binnenvielen, liepen onze voorouders allang niet meer - zoals vroeger wel op school werd geleerd - in dierenhuiden rond. Niettemin hadden de mediterrane veroveraars duidelijk een grote culturele en technische voorsprong op de inheemse bevolking - zó groot dat zij een stempel op onze streken konden drukken. Dat kwam ook tot uiting in de plaatsnamen die zij gaven aan de locaties waar zij zich vestigden, of in de manier waarop zij bestaande, prehistorische plaatsnamen uitspraken en in hun eigen schrift weergaven.

■Fortensliert

Zoals bekend hielden de Romeinen heel Vlaanderen en slechts de zuidelijke helft van Nederland bezet - de Rijn vormde de grens. De zuidelijke helft van Nederland was in oppervlakte maar een fractie van het Romeinse Rijk, en grote delen ervan waren ook nog eens moerassig en daardoor vrijwel onbewoonbaar. Je zou dus verwachten dat Vlaanderen naar verhouding veel meer plaatsnamen van aantoonbaar Romeinse oorsprong heeft dan Nederland, maar het omgekeerde is waar. Dat kwam doordat een lange sliert van forten en handelsnederzettingen voorzag in de levensbehoeften van de garnizoenen aan die noordgrens van het Romeinse Rijk aan de Rijn.

In totaal zijn er enkele tientallen Latijnse namen overgeleverd via bronnen als kaarten en reisgidsen. En dat is waarschijnlijk het topje van de ijsberg: uit taalkundig onderzoek blijkt dat er in de Romeinse tijd veel méér plaatsnamen zijn geweest dan terug te vinden is in die bronnen. Op de bekende Peutingerkaart bijvoorbeeld, die het totale Romeinse wegennet weergeeft, staan niet álle bekende plaatsen, maar alleen wat van belang is voor de route.

Een voorbeeld van een in oorsprong Latijnse naam die wél al in de Romeinse tijd moet hebben bestaan maar níét in de toenmalige bronnen staat, is het plaatsje Tricht, dat zijn naam dankt aan een ‘traiectum’ (Latijn voor ‘oversteekplaats’) in de Linge.

Ook Utrecht heette in de Romeinse tijd Traiectum. Bij die stad bevond zich eveneens een doorwaadbare plaats, in dit geval door de Rijn. Later werd daar het woord ut (‘uit, buiten’) voor geplakt, om Utrecht te onderscheiden van die andere, indertijd veel bekendere oversteekplaats, die in de Maas: Maastricht (Mosae Traiectum).

De Tabula Peutingeriana of Peutingerkaart is een kopie van een Romeinse reiskaart uit de vierde eeuw.

[p. 103]

■Harmonie

Puur Latijnse namen als Traiectum waren er opvallend weinig. De Romeinen kwamen hier tenslotte in gebieden waar soms al duizenden jaren mensen woonden. In die tijd woonden hier Germanen (in het noorden) en Kelten (in het zuiden). De Romeinen troffen dus Germaanse en Keltische namen aan, plus een aantal namen die al dateerden van vóór de Kelten en Germanen. Zulke al bestaande namen werden door de Romeinen gewoon overgenomen, vaak in een beetje verlatijnste vorm - een logisch gevolg van de harmonie waarin de Romeinen doorgaans leefden met hun Germaanse en Keltische buren. Sommige namen ontstonden ook in harmonie.

Zo heette het Limburgse dorp Heel in de eerste eeuw na Christus Catualium, waarin het Keltische woord catu ‘strijd’ én het Latijnse vallum ‘wal’ terug te vinden zijn. In de dertiende eeuw was die naam afgezwakt tot Hethele, waarbij moet worden aangetekend dat die th vermoedelijk werd uitgesproken zoals de Engelse th. In de zestiende eeuw was dat Hedel geworden, en inmiddels is dus ook die d verdwenen, zoals weder veranderde in weer, en teder in teer.

Eeuwenlang heeft men gedacht dat ook Leiden teruggaat op een Latijns-Keltische naam, namelijk Lugdunum Batavorum. Er heeft inderdaad bij Katwijk een nederzetting gelegen met die naam, ‘het Lugdunum der Bataven’. Dit ter onderscheiding van het Lugdunum dat in Gallië lag, het huidige Lyon. Maar de naam Leiden heeft daar niets mee te maken: die komt van Leithen, zoals het in 1143 gespeld werd (en ook die th klonk als in het Engelse the). De oorspronkelijke vorm was waarschijnlijk lagithon, ‘bij de wateren’ (lag is ‘water’).

■Weiland

Van Germaanse oorsprong was bijvoorbeeld de plaatsnaam Vada, die te vinden is in een Latijns document uit 107 n.Chr. In Vada is met enige moeite het huidige Wadenoijen te herkennen. Vada is verwant met waden en betekende ‘doorwaadbare plaats’, oijen is in later tijd toegevoegd; een ‘ooi’ is een weiland in een rivierbocht.

Van weer andere namen wordt aangenomen dat ze al dateren van vóór de Germanen en Kelten, en uit een andere verwante taal komen. Zoals de naam van de Maas (verlatijnst tot Mosa); die gaat waarschijnlijk terug op een oud woord voor ‘moeras’.

Alle namen uit de Romeinse tijd zijn inmiddels vernederlandst. Maar hoe zit dat met Emmer-Compascuum, een dorp nabij Emmen? Het Latijnse woord compascuum (een rechtsterm met de betekenis ‘gemeenschappelijke weide’; van com ‘samen’ en pascere ‘weiden’) lijkt rechtstreeks uit het klassiek Latijn te komen. Toch waren het niet de Romeinen aan wie het dorp zijn Latijnse naam te danken heeft. Het gebied waarin Emmer-Compascuum ligt, kreeg de naam Compascuum pas in 1630. De naam Emmer-Compascuum dateert van 1867.