Onze Taal. Jaargang 77

[p. 34]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Terpen en wieren

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman Tasmanië inderdaad ontdekt? Waarom schrijven Duitsers ‘Rhein’, met een h? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat erop in, in zijn nieuwe rubriek ‘Namen op de kaart’.

Al tientallen jaren beschermen de Deltawerken ons tegen het geweld van de zee. Het geeft een veilig gevoel, en we zouden bijna vergeten dat het ooit anders geweest is. Toch herinneren honderden plaatsnamen ons aan de tijd dat iedereen vooral zélf maar moest zorgen dat hij droge voeten hield en het zeewater geen kans gaf. Het recept: je steekt plaggen in de kwelder - het land dat bij vloed niet meer onderloopt -, je verzamelt de mest van het vee, werpt met dat alles een heuvel op en bouwt daarop je huis, of zelfs een heel dorp.

Al in de zevende eeuw voor Christus is de bevolking aan de noordelijke Noordzeekust ermee begonnen: daar was namelijk geen duinenrij. En overal waar de zee het land geregeld overstroomde, verrezen ze: de wieren, weren, wierden, werven, hillen en terpen, zoals die verhogingen nogal uiteenlopend werden genoemd. Het hoogst was de woonheuvel van Hogebeintum: negen meter boven NAP - de naam betekent ‘hoge woonplaats met bentgras’.

Toen de Romein Plinius de Oudere in het jaar 47 n.Chr. met een legerafdeling door Friesland reisde, schreef hij, zeer beeldend maar niet al te complimenteus: ‘Er woont een armzalig volk op hoge heuveltjes of eigenhandig gebouwde stellages, zodat hun huizen uitsteken boven de hoogste waterstanden. Wanneer de golven het omliggende land overspoelen, lijken de bewoners op zeelieden, maar ze lijken op schipbreukelingen als het water is geweken.’

■Verval

Vanaf ongeveer 1100 n.Chr. verloren de terpen hun functie, want tegen het eind van de tiende eeuw was men begonnen met de aanleg van dijken. De terpen raakten in verval. Langzaam kalfden de woonheuvels af. Vaak werden ze geheel of deels afgegraven, omdat de vruchtbare terp-aarde veel geld opbracht: elders kon men daarmee de zand- en veengrond verbeteren. Op die manier is nu al zestig procent van alle terpen die er ooit geweest zijn verdwenen. En ook door het ploegen verdwijnen de heuvels: iedere keer als er geploegd wordt, gaat er twee centimeter af.

Maar zelfs als de terpen verdwenen waren, bleef één ding gelukkig vaak intact: de plaatsnamen die aan deze reddende heuvels herinneren - namen waarin de woorden weer, wier, wierde, werf en terp voorkomen. Die aanduidingen zijn soms synoniem, soms verschillen ze in betekenis, of worden ze in verschillende streken gebruikt. Een terp is groter dan een wierde en loopt minder steil op. Een wierde is groter dan een weer of wier. Een werf onderscheidde zich van de andere woonheuvels doordat hij uitsluitend in zeekleigebieden voorkwam. Dat geldt ook voor het dorp Zandwerven in Noord-Holland, al suggereert het eerste deel van de naam het tegendeel. Het zand was hier afkomstig van een oude rivierbedding die ooit door de zee overstroomd en met een laag klei bedekt was. De bewoners hadden de kleilaag én het blootgelegde zand gebruikt om de terp aan te leggen.

Waar wier en waar werf?

Vooral in het noorden van Nederland eindigen veel plaatsnamen op terp, werf, weer, wier en wierde. Welke achtervoegsels vinden we waar?

Terp bijv. Jousterp (Fr) ‘terp van Jou(we)’; het achtervoegsel komt vooral voor in Groningen en Friesland.

Werf bijv. Warffum (Gr) ‘heem, woonplaats op de werf’; wijdverbreid: komt voor in Groningen, Friesland, Overijssel, Gelderland, Noord-Holland en Zeeland.

Weer bijv. Abbeweer (Gr) ‘weer van Abbe’; komt vooral voor in Groningen.

Wier bijv. Wierhuizen (Gr) ‘huizen op een wier’; vooral in Groningen, Friesland en West-Friesland.

Wierde, wierd, werd, ward bijv. Bolsward (Fr) ‘wierde van Bodil’ - in de elfde eeuw heette het stadje Bodliswerd; Bodil is de voorloper van de voornaam Boele. Wierde, wierd, werd en ward komen vooral voor in Groningen en Friesland.

■Gewaagd

Waar komt het woord terp intussen vandaan? Het is in oorsprong een Fries woord (verwant met het Nederlandse woord dorp), en dat geldt ook voor weer, wier en wierde. Die laatste drie lijken verdacht sterk op elkaar; betekent dat ook dat ze allemaal teruggaan op één grondwoord? Van weer en wier staat inderdaad vast dat ze twee uitspraakvormen zijn van hetzelfde woord; de oudste vorm was weer. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de naam van het dorp Wierhuizen; in 1371 heette dat nog ‘Werahuesum’. Maar of wier en weer verwant zijn met wierde en de daarmee samenhangende vormen -ward (Bolsward; zie kader) en -werd (Cornwerd: ‘wierde met een molen’)? Daar zijn de etymologen nog niet uit.

Terp in het Friese Easterwierrum (Oosterwierum).
Foto: Flying Camera / Karel Tomeï

Heeft Plinius de woorden terp, wierde of wat dies meer zij uit de mond van de Friezen kunnen opvangen? Zelf duidde hij ze aan met het Latijnse woord tumulos (‘opgeworpen heuveltjes’), en over een mogelijk inheems woord schrijft hij niets. Het zou een gewaagde veronderstelling zijn. Want pas in de tiende eeuw zijn er aantoonbaar plaatsnamen waarin de genoemde woorden voorkomen. Zoals Bornwerd in Friesland. De naam betekent ‘wierde bij een bron’ en wordt in 944 voor het eerst vermeld (Brunnenuurt; de uu staat waarschijnlijk voor een w).

Nu mogen we aannemen dat werd of wierde op dat moment al enige tijd in het Fries als soortnaam voorkwam en dat het woord al uit de negende eeuw kan dateren. Maar dan nog zitten we met een gat van negen eeuwen. Bovendien is het maar de vraag of de Friezen uit het begin van de jaartelling een taal spraken die als de voorloper kan gelden van het huidige Fries. Het laatste woord is daarover nog niet gesproken.